Του Δημητρίου Δρόσου*
Η γεωγραφική έκταση όπως είναι γνωστή ως ζώνη του Sahel καλύπτει τμήματα της Βόρειας Σενεγάλης, Νότιας Μαυριτανίας, Μάλι, Burkina Faso, Νότιας Αλγερίας, Βόρειας Νιγηρίας, Νίγηρα, Βόρειο Καμερούν, ΚΑΔ, Τσαντ, Εριθρέα, Νότιο Σουδάν και Βόρεια Αιθιοπίας. Η Μαυριτανία, το Μάλι, το Τσαντ, ο Νίγηρας και η Burkina Faso, επίσης είχαν ανακηρύξει τη συμμαχία G5 Sahel, η οποία είχε ως σκοπό να αντιμετωπίσει την έλλειψη ασφάλειας, τον εξτρεμισμό, την οικονομική ανέχεια, την έλλειψη εκπαίδευσης και υποδομών.
Η Ε.Ε. είχε στηρίξει τις προσπάθειες των χωρών της G5 Sahel, για την ασφάλεια και την ειρήνη. Ωστόσο στην πορεία άλλαξε η εν λόγω προσέγγιση για το Sahel λόγω πραξικοπημάτων που συνέβησαν σε μία σειρά χωρών ευρύτερα της ζώνης. Η σταθερότητα στη ζώνη του Sahel έχει καθοριστική σημασία για την Ευρωπαϊκή ασφάλεια και για αυτό είχαν αναπτυχθεί αποστολές της Ε.Ε. στο Sahel με κοινό πολιτικοστρατιωτικό δόγμα επιχειρήσεων, με προγράμματα χρηματοδοτούμενα από την Ε.Ε., με εκπαίδευση για σταθεροποίηση των χωρών. Μετά τα πραξικοπήματα ωστόσο, όλα αυτά αλλάζουν.
Στους παρακάτω χάρτες απεικονίζονται τα πραξικοπήματα που έγιναν στις εν λόγω χώρες το τελευταίο χρονικό διάστημα (με μωβ χρώμα ο Νίγηρας). Επίσης είχαμε και μία σειρά αποτυχημένων πραξικοπημάτων.
Από το 2020 έχουν γίνει 10 απόπειρες ή επιτυχή πραξικοπήματα στην εν λόγω ζώνη της Αφρικής. Κύριο στοιχείο των πρόσφατων πραξικοπημάτων είναι διαφέρουν από το στερεότυπο των παλαιοτέρων πραξικοπημάτων στην Αφρική, όταν ανώτερα στελέχη του στρατού, ανέτρεπαν την κυβέρνηση σε ένα σχετικά σύντομο αλλά βίαιο περιστατικό. Αυτός ήταν ο τύπος πραξικοπημάτων, μετά την αποτίναξη της αποικιοκρατίας και κατά την ανεξαρτησία των διαφόρων κρατών. Οι νέοι τύποι πραξικοπημάτων, είναι ότι οι ηγέτες τους είναι νεώτεροι ηλικιακά, λιγότερο βίαιοι και σε αρκετές περιπτώσεις έχουν λαϊκή υποστήριξη και έρεισμα. Επίσης το είδος της ξένης ανάμιξης σε αυτά τα πραξικοπήματα δείχνει να αλλάζει, με ποιο ενεργή συμμετοχή παραστρατιωτικών ομάδων όπως η Wagner, αλλά αυτό μένει να επιβεβαιωθεί. Με εξαίρεση το Σουδάν και το πρόσφατο πραξικόπημα στο Νίγηρα, οι ηλικίες των πραξικοπηματιών κυμαίνονται από 34 έως 41 έτη, είναι ποιο χαμηλόβαθμοι στο βαθμό και προέρχονται κυρίως από μονάδες των ειδικών δυνάμεων. Αυτό υποδηλώνει ότι οι εν λόγω ηγέτες μπορεί να προσπαθήσουν να παραμείνουν στην εξουσία μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ωστόσο αυτά τα νέα πραξικοπήματα είναι σχετικά αναίμακτα, παρόλο που η ανατροπή των καθεστώτων συνέβη σε περιβάλλοντα όπου είναι σύνηθης η πολιτική βία, όπως επίσης και οι συγκρούσεις με τζιχαντιστικές οργανώσεις.
Το πραξικόπημα στο Μάλι το 2020 είχε αποδοχή έως 82% σύμφωνα με το Afrobarometer, καθώς ο λαός είχε χάσει την πίστη του στην ηγεσία του πρώην προέδρου Ibrahim Boubacar Keita. Επίσης πολλοί θεωρούν ότι οι επιβληθείσες κυρώσεις στο Μάλι μετά το πραξικόπημα αύξησε περαιτέρω τη λαική υποστήριξη στους πραξικοπηματίες. Επίσης η ανατροπή του προέδρου Roch Kabore στη Burkina Faso χαιρετίσθηκε με ενθουσιασμό, ειδικά από τη νεολαία. Στο Σουδάν επίσης ανετράπη ο Omar Hassan Ahmad al-Bashir, υπεύθυνος για τη γενοκτονία στο Darfur και για το θάνατο πολλών διαδηλωτών μετά από μακροχρόνια παραμονή του στην εξουσία. Το νέο καθεστώς του Σουδάν προσέγγισε την Αίγυπτο και απομακρύνθηκε εν μέρει από την Τουρκική επιρροή που είχε το προηγούμενο καθεστώς.
Κύριο χαρακτηριστικό των πραξικοπηματιών η απεξάρτηση από τη Γαλλική επιρροή και η προσέγγιση με τη Ρωσία με εμπλοκή μεταξύ άλλων και της Wagner. Αντίθετη στα πραξικοπήματα είναι η Αφρικανική Ένωση (ΑU) και η Οικονομική κοινότητα των Δυτικοαφρικανικών Κρατών (ECOWAS). H AU επιβάλλει κυρώσεις, ενώ τα κράτη που συνέβη το πραξικόπημα δηλώνουν, ότι είναι μεταβατικό το καθεστώς. Η επιτυχία των πραξικοπημάτων όμως υποδηλώνει ότι μπορεί να αυξηθούν περαιτέρω οι πιθανότητες για νέα πραξικοπήματα, ενώ παράλληλα υποδηλώνει μία βαθύτερη συστημική κρίση στην Αφρική, που βασίζεται στο έλλειμμα ηγεσίας και διακυβέρνησης, στη διαφθορά, στη φτωχοποίηση του πληθυσμού, στην έλλειψη ευκαιριών στους νέους και συνήθως στα αποικιοκρατικού τύπου συμβόλαια που καταρτίζαν εταιρείες εκμετάλλευσης ορυκτού πλούτου με προηγούμενους κυβερνήτες που θεωρούνταν διεφθαρμένοι και αυταρχικοί.
Χωρίς μία ολιστική προσέγγιση στο τι συμβαίνει στην Αφρική, οι δημοκρατικές κυβερνήσεις θα συνεχίσουν να ανατρέπονται. Πρέπει να ληφθεί υπόψη και η πληθυσμιακή έκρηξη σε ορισμένες χώρες όπως ο Νίγηρας (50% του πληθυσμού κάτω των 14 ετών), αλλά και της Νιγηρίας.
Πως εμπλέκονται η Ρωσία και η Τουρκία στη ζώνη του Sahel και στο Κέρας της Αφρικής;
Η Τουρκία έχει αναπτύξει ανθηρές οικονομικές σχέσεις με τη Νιγηρία, μία χώρα με άφθονους υδρογονάνθρακες και η οποία έχει έναν ταχύτατα αναπτυσόμενο παγκοσμίως δημογραφικά πληθυσμό, εκτιμώντας ότι μέχρι το 2050 θα έχει υπερβεί τα 400 εκ. κατοίκους. Η χώρα αυτή με πλειοψηφία Μουσουλμανικού πληθυσμού σε σχέση με τους Χριστιανούς (οι οποίοι βρίσκονται κυρίως στα νότια), ανέκαθεν έδινε μεγάλο αριθμό προσφυγικών ροών στην Ευρώπη με ότι μπορεί να σημαίνει αυτό για την εργαλειοποίηση του προσφυγικού από την Τουρκία. Υφίσταται επίσης ένας μακροχρόνιος εμφύλιος πόλεμος με τη τζιχαντιστική Boko Haram και της Νιγηριανής κυβέρνησης.
Η Τουρκία έχει αντίθετα γεωπολιτικά συμφέροντα εκτός της Λιβύης και στην Αιθιοπία με την Αίγυπτο του Abdel Fattah-el-Sisi. Η Αίγυπτος μάχεται την al-Qaeda του Σινά αλλά και τους φίλους της Τουρκίας τους Αδελφούς Μουσουλμάνους. Η Τουρκία στηρίζει την Αιθιοπία στο φράγμα του Γαλάζιου Νείλου, που απειλεί την Αίγυπτο και το Σουδάν με τεράστια οικονομική και κλιματική καταστροφή.
H Τουρκία άλλαξε στάση ως προς το Σουδάν μετά το πραξικόπημα τον Απρίλιο του 2019. Το Σουδάν είναι ειδική περίπτωση υπό την έννοια ότι είναι μία από τις μεγαλύτερες γεωγραφικά χώρες στην Αφρική με πλούσιο υπέδαφος για αυτό άλλωστε έγινε και ο πόλεμος στο Darfur. Η Τουρκία είχε αναπτύξει προνομιακές σχέσεις με το καθεστώς του Σουδάν υπό τον ισόβιο κυβερνήτη του (30 έτη) Omar Hassan Ahmad al-Bashir ο οποίος κατηγορήθηκε: για τη γενοκτονία στο Darfur και για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ICC) και ανετράπη με το πραξικόπημα του 2019. Η Τουρκία έχασε τα ερείσματά της στο Σουδάν. Κατηγόρησε για το πραξικόπημα τον πρόεδρο της Αιγύπτου Sisi και ότι με αυτόν τον τρόπο μετατόπισε το Σουδάν στην γεωπολιτική επιρροή της Αιγύπτου.
Επίσης η Τουρκία πιστεύει ότι όποιος ελέγχει το Κέρας της Αφρικής (δηλαδή τη Σομαλία), ελέγχει την Ερυθρά Θάλασσα, τον Κόλπο του Άντεν και αποκτά έξοδο στον Ινδικό (βλ. χάρτη). Η Τουρκία ήδη ελέγχξει γεωπολιτικά τη Σομαλία. Χώρα με στρατηγικό ενδιαφέρον λόγω της θέσεώς της, στο Κέρας της Αφρικής, όπου η Τουρκία διατηρεί μεγάλη στρατιωτική βάση στην παραθαλάσσια περιοχή της Jaziira κοντά στην πρωτεύουσα της Σομαλίας Μογκαντίσου από τον Σεπτέμβριο του 2017.
Η Τουρκία ήδη έχει αναπτύξει στενές οικονομικές, πολιτικές, πολιτισμικές σχέσεις με τη Μοζαμβίκη (στη Μοζαμβίκη υπάρχει και Κινεζική επιρροή), την Κένυα, την Τανζανία και με το προηγούμενο καθεστώς του Νίγηρα. Ωστόσο η Τουρκία απέφυγε να καταδικάσει το πρόσφατο πραξικόπημα, προσπαθώντας να διατηρήσει τα ερείσματά της στο Νίγηρα. Οι προσπάθειές της να «εισέλθει» γεωπολιτικά σε Αλγερία και Τυνησία έως τώρα απέτυχαν. Βλέπουμε τις προσπάθειες της Τουρκίας να εισέλθει σε χώρες γεωπολιτικού ενδιαφέροντος της Γαλλίας στην Αφρικανική Ήπειρο και αυτό την φέρνει σε τροχιά σύγκρουσης με τη Γαλλία, πέραν της Ανατολικής Μεσογείου.
Η Γαλλία διατηρεί ακόμη την επιρροή της σε Μαρόκο, Τυνησία (εν μέρει), Αίγυπτο (εν μέρει), Μαυριτανία, Σενεγάλη, Ακτή Ελεφαντοστού, ενώ θεώρησε μη φιλική πράξη την προσπάθεια της Τουρκίας της να αποκτήσει γεωπολιτικά ερείσματα στο Νίγηρα με την προηγούμενη Κυβέρνηση. Το Μάλι, η Burkina Faso, το Τσαντ, η Γουινέα, η Αλγερία δείχνουν ότι απομακρύνονται από τη Γαλλική επιρροή, με αυξανόμενη γεωπολιτική διείσδυση της Ρωσίας.
Στη Λιβύη, η Τουρκία και Γαλλία υποστηρίζουν αντιμαχόμενες δυνάμεις, ενώ για Μάλι και Νιγηρία υπάρχει η Γαλλική υποψία ότι η Τουρκία ίσως εμμέσως να υποστηρίζει τις τζιχαντιστικές οργανώσεις της al-Qaeda in the Islamic Maghreb (AQIM) & Ansar Dine του Μάλι και την Boko Haram στη Νιγηρία. Αυτό φέρνει την Τουρκία σε αντιπαράθεση με τη Γαλλία σε πολλά πεδία. Μετά την ανατροπή του Καντάφι στη Λιβύη όπλα των Λιβυκών ΕΔ μεταφέρθηκαν από νομαδικές φυλές σε τζιχαντιστικές οργανώσεις.
Εάν το Sahel, «πέσει» σε πολιτικές ή τζιχαντιστικές ομάδες προσκείμενες στην Τουρκία θα κινδυνεύσει άμεσα το Maghreb, δηλαδή η ολοκληρωτική απώλεια της Λιβύης υπέρ των Τουρκικών συμφερόντων, ενώ μετριοπαθείς Μουσουλμανικές χώρες (Μαυριτανία, Αλγερία, Τυνησία) θα καταστούν γεωπολιτικοί όμηροι της Τουρκίας. Η Αίγυπτος και το Σουδάν θα κινδυνεύσουν ενώ εφόσον προχωρήσει το φράγμα του Γαλάζιου Νείλου, η γεωργική καταστροφή σε αυτές τις δύο χώρες θα προκαλέσει πιθανές αναταραχές εξασθενίζοντάς τις, γεγονός που η Τουρκία θα εκμεταλλευθεί.
Η Ε.Ε. εδώ και χρόνια (προεξαρχούσης της Γαλλίας) βρίσκονται στο στρατόπεδο που αντιμάχεται τον εξτρεμισμό (με ύποπτο το ρόλο του Τουρκικού παράγοντα στις τζιχαντιστικές οργανώσεις) στο Sahel και στο Maghreb. Η Γαλλία, η Αίγυπτος, το Ισραήλ, είναι από τις λίγες χώρες που έχουν αντιληφθεί το μεγάλο παιγνίδι της Τουρκίας στην Αφρική. Μένει να δούμε πως θα κινηθούν οι χώρες που πρόσφατα συνέβησαν πραξικοπήματα και έχουν απομακρυνθεί από τη Γαλλική επιρροή προσεγγίζοντας τους Ρώσους, δια της Wagner.
Η χώρα μας, μαζί με την Αίγυπτο, τη Γαλλία αλλά και άλλες χώρες της Ε.Ε., πρέπει να θέσει στην υψηλή στρατηγική της διπλωματία σχέδιο ανάσχεσης της Τουρκικής διείσδυσης στην Αφρική και ειδικά στο Maghreb και στο Sahel, τα οποία γεωγραφικά σύνορα δεν είναι μακριά και ο κίνδυνος μεσοπρόθεσμα ελλοχεύει. Να μην ξεχνάμε: τα επόμενα έτη η Αφρική θα έχει το μεγαλύτερο ποσοστό στις μεταναστευτικές ροές, με την Τουρκία, να προσπαθεί όπως πάντα να τις εργαλειοποιήσει.
Ωστόσο στο όλο σύμπλοκο επεισέρχεται πλέον ενεργά και ο Ρωσικός παράγοντας, με το Russia-Africa Forum στη Ρωσία όπου η Ρωσία προβάλλει με ένα ελκυστικό περιτύλιγμα στην Αφρική: δεν υπήρξε αποικιοκρατική δύναμη στην Αφρικανική Ήπειρο, εγγυάται τα σύνορα και τις δομές με όσα κράτη συνεργάζεται, διευρύνει τις εμπορικές της συναλλαγές, υπόσχεται καλύτερα συμβόλαια από ότι η Δύση στην πρωτογενή εξόρυξη μετάλλων και σπανίων γαιών, στέλνει αγροτικά προϊόντα και λιπάσματα με χαμηλές τιμές, προμηθεύει όπλα, διαγράφει χρέη 23 δις USD, δέχεται Αφρικανούς φοιτητές στα Πανεπιστήμιά της στο πλαίσιο πολιτιστικής αλληλοκατανόησης κ.α. Η συνεργασία της είναι ποιο έντονη στις χώρες που τελέσθηκαν τα νέα πραξικοπήματα και ειδικά στη ζώνη του Sahel. Η εμπλοκή της Ρωσίας καθιστά το ευρύτερο γεωπολιτικό περιβάλλον ρευστό, σε συνάφεια με όσα αναφέρθηκαν.
*Υποπτέραρχος ε.α.–Αναλυτής (MBA, ΜΗSΑ, MPH, MSc in Finance, LLB, BSc)