«Τα πυρηνικά όπλα δεν προσφέρουν στρατιωτικό πλεονέκτημα. Απλώς τελειώνουν το παιχνίδι», τονίζει χαρακτηριστικά στην «Κ» το μέλος του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας των ΗΠΑ επί Κλίντον, Γκίντεον Ρόουζ, εξηγώντας γιατί κατά τη γνώμη του βρισκόμαστε μακριά από έναν πυρηνικό πόλεμο. Στο πλαίσιο αυτό επικαλείται τη συμφωνία κυρίων που έχουν συνάψει οι υπερδυνάμεις μετά το 1945 και περιγράφει τις συνέπειες για τη Ρωσία αν χρησιμοποιούσε πυρηνικά όπλα, ακόμη και μικρής εμβέλειας. Συγγραφέας του βιβλίου «Πώς τελειώνουν οι πόλεμοι», ο Ρόουζ θεωρεί ότι το τοπίο κάπως ξεκαθαρίζει και αναδεικνύονται δύο βασικά σενάρια: επιστροφή στο status quo ante ή παγωμένη σύγκρουση.
– Ανήκετε στους αισιόδοξους αναλυτές σε ένα εξαιρετικά κρίσιμο ζήτημα. Τι σας κάνει να πιστεύετε ότι η Ρωσία δεν θα χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα;
Ο Πούτιν είναι ιδεολογικά εξτρεμιστής, απερίσκεπτος και κτηνώδης, όμως δεν έχει επιδείξει τέτοιο βαθμό παραλογισμού ώστε να μας οδηγήσει να σκεφθούμε ότι θα ήταν ικανός να αυτοκτονήσει.
– Από το 1945 ο κόσμος βρίσκεται σε μια νέα εποχή. Η ανθρώπινη Ιστορία συνδέεται με αλλεπάλληλους πολέμους. Η διαφορά είναι ότι εκείνη την περίοδο οι υπερδυνάμεις δημιούργησαν όπλα που είναι σε θέση να καταστρέψουν ολόκληρο τον κόσμο. Ακόμη και τα μικρότερα από αυτά μπορούν να κάνουν ασύλληπτη ζημιά, όπως είδαμε στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι. Από τότε, στο φόντο των διεθνών σχέσεων υπάρχει η παραδοχή ότι κάποιοι από τους παίκτες του διεθνούς συστήματος θα μπορούσαν να μεταφέρουν το παιχνίδι σε ασύλληπτα επίπεδα, κλωτσώντας ολόκληρο τον κόσμο, τελειώνοντας το παιχνίδι. Η σκέψη και μόνο για έναν πυρηνικό πόλεμο έχει κρατήσει υπό έλεγχο τις πυρηνικές δυνάμεις, γι’ αυτό και είχαμε σε μεγάλη κλίμακα την πιο μακρά περίοδο ειρήνης στη σύγχρονη Ιστορία. Διότι υπάρχει μια αόρατη δύναμη πίσω από τη σκηνή η οποία διατηρεί τα πράγματα εντός συγκεκριμένων ορίων.
Ο φόβος γύρω από τις συνέπειες των πυρηνικών έχει διαπεράσει όχι μόνο τους δημοκρατικούς ηγέτες αλλά και κοινωνιοπαθείς ηγέτες όπως ο Ιωσήφ Στάλιν ή ο Μάο Τσετούνγκ, ανθρώπους που δεν είχαν κανένα πρόβλημα να σκοτώνουν εκατομμύρια ανθρώπους με διάφορους τρόπους. Κανείς δεν ήταν τόσο παράφρων στην ηγεσία μιας χώρας ώστε να προκαλέσει πυρηνικό πόλεμο. Ο Πούτιν είναι ιδεολογικά εξτρεμιστής, απερίσκεπτος και κτηνώδης, όντας πρόθυμος να σκοτώσει ανθρώπους, να στοχεύσει αμάχους και να καταστρέψει χώρες.
Ομως δεν έχει επιδείξει τέτοιο βαθμό παραλογισμού ώστε να μας οδηγήσει να σκεφθούμε ότι θα ήταν ικανός να αυτοκτονήσει. Οι Ρώσοι ηγέτες, οι Αμερικανοί ηγέτες, οι Κινέζοι ηγέτες, όλοι οι ηγέτες των βασικών πυρηνικών δυνάμεων κατανοούν τον κίνδυνο να προκληθεί ένας τρίτος παγκόσμιος πόλεμος. Υποστηρίζω ότι και αυτή εδώ η κατάσταση θα ακολουθήσει αυτό το ιστορικό μοτίβο, που υποδεικνύει ότι ο πυρηνικός πόλεμος μένει έξω από το παιχνίδι, όσο μια χώρα δεν επιτίθεται ευθέως σε μια πυρηνική δύναμη. Οι μεγάλες δυνάμεις έχουν ατύπως συμφωνήσει στους κανόνες του παιχνιδιού που επιτρέπουν οτιδήποτε άλλο εκτός από αυτό, όπως είδαμε και στο Βιετνάμ, το Ιράκ ή το Αφγανιστάν – τόσο από τις ΗΠΑ όσο και από τη Σοβιετική Ενωση.
Εστω κι αν υποθέσουμε ότι ο Πούτιν αποφάσιζε να χρησιμοποιήσει πυρηνικά, δεν θα αποκτούσε κάποιο πλεονέκτημα. Ακόμη και τα πυρηνικά όπλα που θεωρούνται μικρά, είναι πολύ μεγάλα και καταστροφικά, με συνέπειες όπως οι ραδιενεργές επιπτώσεις που θα μπορούσαν να πλήξουν και τη Ρωσία. Και το σίγουρο είναι ότι μια τέτοια ενέργεια θα προκαλούσε αντίποινα και καταδίκη από ολόκληρο τον κόσμο. Δεν μπορώ να δω γιατί η σύγκρουση αυτή είναι τόσο διαφορετική από άλλες, ώστε να σπάσει το εξαιρετικά ισχυρό ιστορικό μοτίβο που καθιερώθηκε το 1945.
– Δανειζόμενος λοιπόν τον τίτλο βιβλίου σας, πώς θα τελειώσει αυτός ο πόλεμος;
– Οταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία στόχευε να προσδώσει τον χαρακτήρα μιας μοιραίας σύγκρουσης. Ηθελε να πετύχει μια γρήγορη νίκη, να ρίξει την ουκρανική κυβέρνηση και να τοποθετήσει ένα φιλορωσικό διάδοχο καθεστώς, προσδοκώντας ότι ο υπόλοιπος κόσμος δεν θα είχε άλλη επιλογή από το να δεχθεί τους όρους του Πούτιν. Οπως έγινε και σε άλλες συγκρούσεις στις οποίες ενεπλάκη. Ομως αυτό δεν συνέβη, καθώς η ουκρανική αντίσταση ήταν ισχυρότερη απ’ ό,τι περίμενε οποιοσδήποτε. Αυτό οδήγησε τη Ρωσία στο δεύτερο σχέδιο, με βίαια χτυπήματα και αύξηση των βομβαρδισμών σε περιοχές αμάχων με στόχο να σπάσουν το ηθικό της χώρας. Αυτό δεν δούλεψε επίσης, γιατί είδαμε μια φοβερή αντίσταση από την πλευρά των Ουκρανών, όχι μόνο σε επίπεδο στρατιωτικής ικανότητας αλλά και σε επίπεδο ηθικού και αποφασιστικότητας.
Αυτό οδήγησε τον Πούτιν στο τρίτο σχέδιο, δηλαδή να εγκαταλείψει τον στόχο κατάληψης ολόκληρης της χώρας και να εστιάσει στο νοτιοανατολικό μέρος της Ουκρανίας. Το ζήτημα είναι ότι οι στρατιωτικές δυσκολίες που έχει συναντήσει μέχρι τώρα η Ρωσία είναι πιθανό να συνεχιστούν ακόμη και σε αυτές τις νέες μάχες. Η ρωσική πρόοδος είναι αργή και η Δύση δίνει στην Ουκρανία πολύ οπλισμό και υποστήριξη.
Οι μάχες μέσα στις επόμενες εβδομάδες θα καθορίσουν τις λεπτομέρειες, ωστόσο κατά τη γνώμη μου υπάρχουν δύο σενάρια πλέον για το πώς θα τελειώσει αυτός ο πόλεμος.
Σενάριο 1: Επιστροφή στο status quo ante (σ.σ. στο καθεστώς που ίσχυε πριν από τον πόλεμο). Το είδαμε στους πολέμους της Κορέας και του Κόλπου. Αυτό σημαίνει ότι α) υπήρξε μια εισβολή, β) η εισβολή ανατράπηκε, γ) το αποτέλεσμα είναι περίπου αυτό που είχες πριν και εκεί σταματάς.
Σενάριο 2: Μια παγωμένη σύγκρουση, στα πρότυπα της Αμπχαζίας και της Οσετίας. Σε αυτό το σενάριο, η Ρωσία δεν μπορεί να κυκλώσει τον ουκρανικό στρατό και να σπάσει το ηθικό της Ουκρανίας. Οι δύο πλευρές φθάνουν σε ένα εξαντλητικό αδιέξοδο, κάπου δίπλα στη γραμμή επαφής, στα ανατολικά. Εκείνη τη στιγμή οι δύο πλευρές οδηγούνται σε μια παγωμένη σύγκρουση, ακόμη μία στην αυλή της Ρωσίας, με χαμηλό επίπεδο στρατιωτικής εμπλοκής. Η διαφορά σε αυτή την περίπτωση είναι ότι η Δύση έχει αντιδράσει με τεράστιες κυρώσεις, οι οποίες προοδευτικά θα στραγγαλίζουν τη ρωσική οικονομία.
Αυτές οι κυρώσεις θα πρέπει να αρθούν κάποια στιγμή, ώστε να μπορέσει η Ρωσία να επιστρέψει σε ένα δρόμο ευημερίας. Ομως η Δύση δεν θα είναι πρόθυμη να τις άρει όσο θα υπάρχει το καθεστώς του Πούτιν. Αλλά θα είναι δύσκολο να δει κανείς το τέλος του Πούτιν σε εύλογο χρονικό διάστημα. Επομένως, η παγωμένη σύγκρουση θα αφορά και το πεδίο της μάχης και την οικονομία. Εκεί υπάρχει ο κίνδυνος να επιστρέψουμε σε κάποιες από τις χειρότερες μέρες του Ψυχρού Πολέμου όχι ως προς τον κίνδυνο μιας παγκόσμιας καταστροφής, αλλά υπό την έννοια μιας διαιρεμένης ευρωπαϊκής ηπείρου σε όλα τα επίπεδα.
Νέο… Βιετνάμ
– Επιστροφή στο status quo ante ή «παγωμένη» σύγκρουση, λοιπόν. Ποιο από τα δύο αυτά σενάρια θεωρείτε το πιο πιθανό;
– Εξαρτάται από τη στρατιωτική εξέλιξη στο έδαφος. Αν η Ουκρανία συνεχίσει να υπεραποδίδει και η Ρωσία συνεχίσει να υποαποδίδει, τότε ίσως θα δούμε τη Ρωσία να ωθείται προς τα πίσω σε σημείο που κανείς δεν περίμενε. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να συμβεί. Ηδη έχουμε μία από τις μεγαλύτερες ανατροπές στη στρατιωτική ιστορία. Ομως κανείς δεν ξέρει τι θα γίνει, γι’ αυτό και έχουμε πόλεμο. Ο άλλος παράγοντας είναι ο Πούτιν και ο χρόνος στον οποίο θα αποδεχθεί την κατάσταση. Αυτήν την περίοδο αντιμετωπίζει την παραδοχή ότι οι υπολογισμοί του ήταν λανθασμένοι. Δεν ξέρουμε πώς θα αντιδράσει και πόσο θα του πάρει για να το επεξεργαστεί. Η κατάσταση στην οποία βρέθηκαν οι ΗΠΑ, για παράδειγμα, στο Βιετνάμ δεν είναι εντελώς διαφορετική από αυτήν που αντιμετωπίζει σήμερα ο Πούτιν.
– Είναι οι τελευταίες εξελίξεις αποτέλεσμα της σημερινής πολυπολικής τάξης πραγμάτων; Τι να περιμένει κανείς στο μέλλον;
– Την τελευταία 10ετία η κυριαρχία των ΗΠΑ δεν είναι τόσο ισχυρή όσο στο παρελθόν. Αυτό έχει αυξήσει την αυτοπεποίθηση της Ρωσίας ότι μπορεί να ξεγλιστρά με ενέργειες όπως η εισβολή στην Ουκρανία. Όμως αυτό αποδείχθηκε λάθος, γιατί μετά την εισβολή η Δύση κινητοποιήθηκε και οι ΗΠΑ έδωσαν μεγαλύτερη προσοχή. Την ίδια ώρα, η Κίνα, η Ινδία και κάποιες χώρες στη Μέση Ανατολή είναι πιο ισχυρές και ικανές να κάνουν τις δικές τους επιλογές δρώντας ας ανεξάρτητες. Όλα αυτά δημιουργούν πράγματι μια πολυπολική τάξη πραγμάτων και δυσχεραίνουν τώρα την παγκόσμια συσπείρωση απέναντι στη Ρωσία, η οποία είναι ικανή να κάνει εμπόριο με την Κίνα ή να έχει σχέσεις με την Ινδία. Το ζήτημα λοιπόν είναι πώς οι άλλοι παίκτες θα μπουν και αυτοί στο παιχνίδι.
– Ορισμένοι ήλπιζαν ότι η Ευρώπη δεν θα βίωνε ξανά έναν πόλεμο με χαρακτηριστικά του παρελθόντος. Ένα από τα επιχειρήματα ήταν η οικονομική αλληλεπίδραση μέσω της παγκοσμιοποίησης. Τι πήγε στραβά με αυτήν την εκτίμηση;
– Η οικονομική αλληλεξάρτηση οδήγησε πράγματι σε δεσμούς, οι οποίοι ωστόσο δεν ήταν συμμετρικοί και δημιούργησε πλεονεκτήματα που δεν επιμερίζονταν με ίσο τρόπο. Επιπλέον, υπάρχουν και άλλα πράγματα στο μυαλό των χωρών και των ανθρώπων, πέρα από τα υλικά οφέλη. Η φιλελεύθερη προσέγγιση ότι η οικονομική αλληλεξάρτηση θα εξάλειφε τις συγκρούσεις, όπως κυριάρχησε στη Δύση ως ιδέα ή τουλάχιστον ως ελπίδα, βασίζεται στην παραδοχή ότι οι άνθρωποι κάθε φορά α) θα ενδιαφέρονται για το υλικό τους πλεονέκτημα β) θα είναι ικανοί να το πετύχουν με ειρηνικές οικονομικές συναλλαγές. Αυτό δουλεύει ουσιαστικά, όμως δεν λύνει όλα τα προβλήματα πολιτικής σε τοπικό ή διεθνές επίπεδο. Υπάρχει ακόμη ανταγωνισμός για τα σχετικά οφέλη από αυτές τις συναλλαγές και υπάρχουν παράμετροι για τις οποίες οι άνθρωποι ενίοτε είναι έτοιμοι να θυσιαστούν, όπως ο πατριωτισμός και η ιδεολογία.
Οι Κινέζοι τα πήγαν υπερβολικά καλά σε οικονομικούς όρους και τώρα πιθανώς θα αισθανθούν την ανάγκη να μετατρέψουν αυτό το πλεονέκτημα σε άλλου είδους δύναμη. Επομένως, η οικονομική αλληλεξάρτηση φέρνει τους ανθρώπους κοντά, αλλά δεν διατηρεί τις σχέσεις μονίμως σταθερές, κάτι που διαπιστώσαμε και στην περίπτωση της Ρωσίας. Οι Γερμανοί πίστευαν ότι, λόγω των οικονομικών δεσμών, οι Ρώσοι δεν θα είχαν συμφέρον από μια επίθεση, καθώς είχαν εξαρτήσει την οικονομία τους από την ευρωπαϊκή ευημερία και το διεθνές εμπόριο. Είδαμε όμως ότι τουλάχιστον η Ρωσία του Πούτιν ενδιαφέρεται για άλλα πράγματα. Για την επιστροφή στην αντίληψη του εθνικού συμφέροντος. Για την αποκατάσταση της αυτοκρατορίας της. Δείχνει ότι ενδιαφέρεται για αυτά περισσότερο απ’ ό,τι απλώς για την οικονομική ανάπτυξη.