Κώστας Μελάς
Βασικά χαρακτηριστικά της παγκοσμιοποίησης ήταν η εφαρμογή των κανόνων του ελεύθερου εμπορίου και της απρόσκοπτης κίνησης των κεφαλαίων με βάση τις πολυεθνικές επιχειρήσεις. Η επέκταση της παγκοσμιοποίησης από τη δεκαετία του 1970 συνοδεύτηκε, pari passo, από την εμφάνιση και τη σταδιακή εξάπλωση των Περιφερειακών Συμφωνιών Εμπορίου.
Βασικά χαρακτηριστικά της παγκοσμιοποίησης ήταν η εφαρμογή των κανόνων του ελεύθερου εμπορίου και της απρόσκοπτης κίνησης των κεφαλαίων με βάση τις πολυεθνικές επιχειρήσεις. Η επέκταση της παγκοσμιοποίησης από τη δεκαετία του 1970 συνοδεύτηκε, pari passo, από την εμφάνιση και τη σταδιακή εξάπλωση των Περιφερειακών Συμφωνιών Εμπορίου.
Αναφέρω τις πιο γνωστές Περιφερειακές Συμφωνίες Εμπορίου στον Πλανήτη:
- Στην Ευρώπη έχουμε την προσπάθεια περιφερειακής ολοκλήρωσης με την καθοδήγηση της γαλλογερμανικής συμμαχίας και τη δημιουργία της ΕΟΚ αρχικά και της ΕΕ στη συνέχεια. Η ίδρυσή της ανάγεται στο 1957.
- Στην Ασία του Ειρηνικού οι σημαντικότεροι περιφερειακοί θεσμοί είναι η ASEAN (Ένωση των Κρατών της Νοτιανατολικής Ασίας – Association of Southeast Asian Nations), στην οποία συμμετέχουν το Βιετνάμ, το Λάος, η Ταϊλάνδη, οι Φιλιππίνες, το Μπρουνέι, η Ινδονησία, η Σιγκαπούρη, η Μαλαισία, η Καμπότζη και η Μιανμάρ. Ιδρύθηκε το 1967.
- Έχουμε, επίσης, την APEC (Οικονομική Συνεργασία Ασίας-Ειρηνικού – Asia-Pacific Economic Cooperation), στην οποία συμμετέχουν 21 χώρες που βρέχονται από τον Ειρηνικό (ΗΠΑ, Καναδάς, Μεξικό, Περού, Χιλή, Ρωσία, Κίνα, Νότιος Κορέα, Ιαπωνία, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Βιετνάμ, Λάος, Ταϊλάνδη, Φιλιππίνες, Μπρουνέι, Ινδονησία, Σιγκαπούρη, Μαλαισία, Καμπότζη, Μιανμάρ και Παπούα Νέα Γουϊνέα). Ιδρύθηκε το 1989 με πρωτοβουλία της Αυστραλίας.
- Τελευταία είναι η RCEP (Οικονομική Συμφωνία Περιφερειακής Κατανόησης – Regional Comprehensive Economic Partnership). Αποτελείται από τα δέκα μέλη που ανήκουν στην ASEAN και από έξι ακόμη μέλη που έχουν συμφωνίες ελευθέρου εμπορίου με το ASEAN. Δηλαδή από την Κίνα, τη Νότιο Κορέα, την Ιαπωνία, την Ινδία, την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία. Η πρωτοβουλία για τη δημιουργία της RCEP αρχίζει από το 2013 με πρωτοβουλία της Κίνας.
- Στη Βόρειο Αμερική, με πρωτοβουλία των ΗΠΑ, έχουμε τη δημιουργία της NAFTA (Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου Βόρειας Αμερικής – North American Free Trade Agreement), η οποία είναι μια εμπορική συμφωνία μεταξύ του Μεξικού, των ΗΠΑ και του Καναδά. Η συμφωνία υπογράφτηκε από τον πρόεδρο των ΗΠΑ Τζόρτζ Μπους (πατέρα), τον πρωθυπουργό του Καναδά Μπράιαν Μαλρόνεϊ και τον πρόεδρο του Μεξικού Κάρλος Σαλίνας στις 17 Δεκεμβρίου 1992 στο Σαν Αντόνιο του Τέξας. Άρχισε να λειτουργεί την 1η Ιανουαρίου 1994. Αφαιρούσε τους φόρους στα εμπορευόμενα προϊόντα μεταξύ ΗΠΑ, Καναδά και Μεξικού. Επίσης, προστάτευε τα πνευματικά δικαιώματα, τις ευρεσιτεχνίες και τις εμπορικές επωνυμίες μεταξύ αυτών των τριών κρατών. Ανανεώθηκε στη συνέχεια με το Βορειοαμερικανικό Σύμφωνο Περιβαλλοντικής Συνεργασίας και με το Βορειοαμερικανικό Σύμφωνο Εργατικής Συνεργασίας.
- Στη Λατινική Αμερική έχουμε τη δημιουργία της MERCOSUR (Κοινή Αγορά του Νότου – Mercado Común del Sur). Πλήρη μέλη είναι οι χώρες Αργεντινή, Βραζιλία, Παραγουάη, Ουρουγουάη και Βενεζουέλα. Η τελευταία αποπέμφθηκε την 1η Δεκεμβρίου 2016 . Συνδεδεμένα μέλη είναι η Βολιβία (από τον Ιούλιο του 2015 έγινε μόνιμο μέλος, η Χιλή, το Περού, η Κολομβία, ο Ισημερινός και το Σουρινάμ. Ως παρατηρητές συμμετέχουν η Νέα Ζηλανδία και το Μεξικό. Ιδρύθηκε το 1991 στην πρωτεύουσα της Παραγουάης Ασουνσιόν.
Πρωταγωνιστούν χώρες μεσαίων εισοδημάτων
Οι προαναφερόμενες Περιφερειακές Συμφωνίες Εμπορίου είναι οι πιο γνωστές. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία, το ενδιαφέρον των χωρών να γίνουν μέλη κάποιας Περιφεριακής Συμφωνίας Εμπορίου έχει αυξηθεί κατακόρυφα από τις αρχές του 21ου αιώνα. Ο αριθμός των χωρών που ανήκουν τουλάχιστον σε μια τέτοια συμφωνία από 70 την δεκαετία του 1970 έχει αυξηθεί στις 200 το 2012. Πρωταγωνίστριες σ’ αυτή τη διαδικασία είναι οι χώρες μεσαίων εισοδημάτων.
Επίσης, ένα επιπλέον ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι η ίδια χώρα μπορεί να συμμετέχει σε περισσότερες από μια Περιφερειακές Συμφωνίες Εμπορίου. Κατά μέσο όρο μια χώρα μεσαίου εισοδήματος βρίσκεται σε εμπορική συνεργασία με άλλες 20 χώρες, μέσω τέτοιων συμφωνιών. Στην περίπτωση των χωρών υψηλού εισοδήματος ο αριθμός αυξάνεται στις 45 χώρες.
Η μεγάλη επιστροφή των Περιφερειακών Συμφωνιών Εμπορίου, κυρίως από την δεκαετία του 1980, εξηγείται ως απάντηση στους φόβους, αλλά και στα αποτελέσματα της εξάπλωσης των πολυμερών συμφωνιών εμπορίου. Επίσης ως απάντηση στη δημιουργία του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου ειδικά μετά τις αποφάσεις του επονομαζόμενου “Γύρου της Ντόχα”.
Είναι σίγουρο ότι αποτελεί μια δεύτερη επιλογή, στρατηγικής σημασίας, για όλες τις συμμετέχουσες χώρες, προκειμένου να βρουν καλύτερες θέσεις εμπορικής διαπραγμάτευσης από εκείνη που προσφέρει το άμεσο ελεύθερο εμπόριο και οι κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου. Ας σημειωθεί ότι κάθε Περιφερειακή Συμφωνία πρέπει εγκριθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου.
Σε περιόδους οικονομικής κρίσης οι χώρες αυξάνουν τις προσπάθειές τους να βρουν καλύτερο επίπεδο διαπραγμάτευσης, έτσι ώστε να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικότερα τις πρόσθετες δυσκολίες. Αναφέρω ως παράδειγμα ότι το 2009, στην κορύφωση της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, 25 νέες Περιφερειακές Συμφωνίες Εμπορίου κοινοποιήθηκαν στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου. Το έτος 2012, υπολογίζονται σε 300 οι Περιφερειακές Συμφωνίες Εμπορίου!
Άσκηση επί χάρτου
Ο οικονομικός περιφερισμός εξελίσσεται σε μια ολοένα και σημαντικότερη τάση της παγκόσμιας οικονομίας. Οι επιπτώσεις των περιφερειακών ενώσεων στο παγκόσμιο εμπόριο γίνονται όλο και πιο ευδιάκριτες. Η συνεχής αυτή τάση προς τον οικονομικό περιφερισμό και η εκτροπή του διεθνούς εμπορίου από τη θεωρητική κατασκευή του «ελεύθερου εμπορίου» της καθαρής θεωρίας του εμπορίου, δείχνει με σαφήνεια ότι η λεγόμενη πολυμερής θέσμιση της παγκόσμιας οικονομίας δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Δεν αποτελεί παρά μια ακόμη οικονομική άσκηση επί χάρτου.
Παρόλες τις προσπάθειες προς την εδραίωση μιας φιλελεύθερης προσέγγισης του διεθνούς εμπορίου, το διεθνές καθεστώς ελεύθερου εμπορίου δέχεται νέες απειλές στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, γεγονός που καθιστά το μέλλον του αβέβαιο. Καταρχήν, κλυδωνίζεται το θεωρητικό υπόβαθρο, από το οποίο αντλούνται τα επιχειρήματα υπέρ της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου, αφενός λόγω της μετάβασης από το συγκριτικό στο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, αφετέρου της διαμόρφωσης και εδραίωσης της θεωρίας του στρατηγικού εμπορίου.
Παράλληλα, οι κυβερνήσεις αναπτύσσουν έναν προβληματισμό αναφορικά με την ανωτερότητα του ελεύθερου εμπορίου στην εθνική και παγκόσμια οικονομική ευημερία, λόγω των πολιτικών πιέσεων που δέχονται από τους χαμένους της παγκοσμιοποίησης.
Αυτοί υποστηρίζουν ότι το ελεύθερο εμπόριο έρχεται σε σύγκρουση με τα τοπικά συμφέροντα, ότι είναι υπεύθυνο για την αυξανόμενη ανεργία και ότι συνιστά απειλή για την εθνική κυριαρχία και την εθνική κουλτούρα, για την ευημερία των εργαζομένων, για τα ανθρώπινα δικαιώματα και για την προστασία του περιβάλλοντος.
Τέλος, τα κράτη, προκειμένου να διασφαλίσουν τα συμφέροντα των εγχώριων οικονομιών από την παγκόσμια απειλή, όπως εκλαμβάνουν το ελεύθερο διεθνές εμπόριο, συσπειρώνονται σε συμμαχίες. Με την υπογραφή προτιμισιακών εμπορικών συμφωνιών αναπτύσσουν προστατευτικούς μηχανισμούς περιφερειακής οικονομικής ολοκλήρωσης.
Το ερώτημα που προκύπτει σχετικά με τα σχηματιζόμενα αυτά οικονομικά μπλοκ είναι κατά πόσον συμβάλουν τελικά στη δημιουργία εμπορίου, ή αντιθέτως στην εκτροπή του. Κατά πόσο τα οφέλη από τη δημιουργία εμπορίου θα αντισταθμίσουν τελικά τις απώλειες από την εκτροπή εμπορίου.
Διαπραγματευτική ισχύς
Ο εντατικοποιημένος διεθνής ανταγωνισμός και ο οξυνόμενος αγώνας για την τεχνολογική υπεροχή εξελίχθηκαν σε σημαντικά στοιχεία που τροφοδοτούν την τάση προς τον οικονομικό περιφερισμό. Στην Ευρώπη, στην Αμερική, στην Ασία του Ειρηνικού, καθώς και αλλού, οι δεσπόζουσες δυνάμεις και οι σύμμαχοί τους σε κάθε περιφέρεια ένωσαν και ενώνουν τις δυνάμεις τους με σκοπό να αυξήσουν την οικονομική τους ισχύ και το διαπραγματευτικό τους βάρος στις παγκόσμιες οικονομικές διαπραγματεύσεις. Η ΕΕ είναι η πρώτη περιφερειακή ένωση που συμμετέχει στις διεθνείς εμπορικές διαπραγματεύσεις ως περιφερειακό μπλόκ.
Ο οικονομικός περιφερισμός έγινε ένα μέσο που επιτρέπει στις επιχειρήσεις της περιφέρειας να αυξάνουν τη διεθνή ανταγωνιστικότητά τους. Οι διάφορες μορφές εμπορικών συμφωνιών (τελωνειακές ενώσεις, ζώνες ελεύθερου εμπορίου και ενιαίας αγοράς) προσφέρουν σε κάποιο βαθμό πλεονεκτήματα του ελεύθερου εμπορίου, όπως οικονομίες κλίμακας στην παραγωγή. Ταυτόχρονα, όμως, αρνούνται τα ίδια πλεονεκτήματα στους ξένους, εκτός κι αν αυτοί επενδύσουν στην εσωτερική αγορά και ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις των χωρών-μελών για μεταφορές τεχνολογίας και δημιουργίας θέσεων εργασίας.
Ο περιφερισμός διευκολύνει, επίσης, τη συνένωση των οικονομικών πόρων και τη συγκρότηση περιφερειακών επιχειρησιακών συμμαχιών. Ως εκ τούτου, είναι στην πράξη μια σημαντική στρατηγική, την οποία μετέρχονται ομάδες κρατών για να αυξήσουν την πολιτική και οικονομική τους ισχύ.
Παρά τις αντιρρήσεις των οικονομολόγων της «καθαρής θεωρίας του εμπορίου» η αδήριτη πραγματικότητα ωθεί προς εντελώς άλλη κατεύθυνση. Ο οικονομικός περιφερισμός φαίνεται ότι διαθέτει σημαντικά πλεονεκτήματα έναντι της παγκόσμιας πολυμέρειας.
Οι περιφερειακές συμφωνίες μπορούν να διευθετήσουν σημαντικά θέματα που δεν καλύπτονται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου. Ζητήματα που είναι σχεδόν αδύνατον να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά μέσω διαπραγματεύσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Μπορεί να διευκολύνει το εμπόριο μεταξύ των μελών και να βοηθήσει στην οικονομική μεγέθυνση του συνόλου της περιφέρειας. Τέλος, μπορεί επίσης να εγγυηθεί την πρόσβαση ορισμένων μικρότερων χωρών στις αγορές μεγαλύτερων χωρών.
Βεβαίως, η παρατηρούμενη αύξηση της περιφερειοποίησης της διεθνούς οικονομίας αντιπροσωπεύει σοβαρή πρόκληση για την αποτελεσματική διακυβέρνηση της παγκόσμιας οικονομίας. Μέχρι σήμερα, ο κατακερματισμός της παγκόσμιας οικονομίας σε εχθρικά περιφερειακά οικονομικά μπλοκ, με σημαντικούς περιορισμούς στις εισαγωγές και στις επενδύσεις, δεν έχει πραγματοποιηθεί. Όμως, αυτό που προκύπτει από τα γεγονότα είναι ότι το μέλλον της σχέσης μεταξύ παγκοσμιοποίησης και περιφερειοποίησης γέρνει σιγά αλλά σταθερά υπέρ της δεύτερης.
Οι κίνδυνοι από αυτή την εξέλιξη υπάρχουν και μάλιστα έχουν αυξηθεί τελευταία, λόγω των εξελίξεων στην παγκόσμια οικονομία. Υπό αυτές τις συνθήκες, καλείται η παγκόσμια κοινότητα, μέσω διεθνών διαπραγματεύσεων, να δώσει λύσεις στα πολυσύνθετα προβλήματα που υπονομεύουν τα πολιτικά θεμέλια του σύγχρονου διεθνούς καθεστώτος εμπορίου, προκειμένου να προωθεί ο απώτερος στόχος της παγκόσμιας οικονομικής ευημερίας.