Αγία Σοφία: Η ιστορία του κορυφαίου συμβόλου της Ορθοδοξίας

Ο Ερντογάν υπέγραψε το διάταγμα με το οποίο επιτρέπεται η αλλαγή του καθεστώτος της Αγίας Σοφίας, κάτι που σημαίνει ότι μετατρέπεται σε τζαμί, ενώ νωρίτερα προηγήθηκε η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας της Τουρκίας. Έτσι επισημοποίησε η μετατροπή του ιστορικού χριστιανικού ναού σε τζαμί, παρά τις διεθνείς προειδοποιήσεις και αντιδράσεις εναντίον μιας τέτοιας ενέργειας, ενώ από το 1934 λειτουργεί ως μουσείο.

Η Αγία Σοφία, ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας ή Μεγάλη Εκκλησία, πρώην χριστιανικός ναός και έως σήμερα, μουσείο. Από το 537 (ο ομώνυμος ναός του 360 που είχε ανεγερθεί στο ίδιο σημείο, απαλλοτριώθηκε προς θεμελίωση του υπάρχοντος) έως το 1453 λειτουργούσε ως ορθόδοξος καθεδρικός ναός της πόλης, με εξαίρεση την περίοδο 1204–1261, κατά την οποία ήταν ρωμαιοκαθολικός ναός. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης μετατράπηκε σε ισλαμικό τέμενος, ενώ το 1934 μετατράπηκε σε μουσειακό χώρο (Ayasofya Müzesi), σύμφωνα με τις πληροφορίες της Βικιπαίδειας.

Στο σημείο όπου ανεγέρθηκε η Αγία Σοφία υπήρχε ομώνυμος ναός κτισμένος επί Κωνσταντίνου Α΄ και Κωνσταντίνου Β΄, ο οποίος, όμως, κάηκε κατά τη Στάση του Νίκα το 532 μ.Χ.. Ανήκει στις κορυφαίες δημιουργίες της βυζαντινής ναοδομίας, πρωτοποριακού σχεδιασμού και αρχιτεκτονικής συνθέσεως, και υπήρξε σύμβολο της πόλης, τόσο κατά τη βυζαντινή όσο και κατά την οθωμανική περίοδο.

Το παρόν κτήριο ξεκίνησε να ανεγείρεται το 532 και εγκαινιάσθηκε στις 27 Δεκεμβρίου του 537, επί βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄, από τους μηχανικούς Ανθέμιο από τις Τράλλεις (σημ. Αϊδίνιο) και Ισίδωρο από τη Μίλητο. Στο ίδιο σημείο, επί του πρώτου λόφου της Κωνσταντινούπολης και σε μικρή απόσταση από το Μέγα Παλάτιον και τον Ιππόδρομο της πόλης, είχαν χτιστεί παλαιότερα δύο ακόμα ναοί που καταστράφηκαν, επίσης, από πυρκαγιά. Το οικοδόμημα ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό ρυθμό της τρουλαίας βασιλικής και συνδυάζει στοιχεία της πρώιμης βυζαντινής ναοδομίας, σε πολύ μεγάλη κλίμακα. Αρχιτεκτονικές επιρροές της Αγίας Σοφίας εντοπίζονται σε αρκετούς μεταγενέστερους ορθόδοξους ναούς αλλά και σε οθωμανικά τζαμιά, όπως στο τέμενος του Σουλεϊμάν και στο Σουλταναχμέτ τζαμί. Εκτός από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της, η Αγία Σοφία ξεχωρίζει επίσης για τον πλούσιο εσωτερικό διάκοσμό της, που ωστόσο υπέστη σοβαρές καταστροφές κυρίως από τους Τούρκους κατακτητές κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας.

Μετά τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης στις 11 Μαΐου 330 μ.Χ. , η ανέγερση ενός ναού της Αγίας Σοφίας υπήρξε τμήμα ενός ευρύτερου προγράμματος οικοδόμησης γύρω από το Μέγα Παλάτι. Η πρώτη Αγία Σοφία εγκαινιάστηκε το 360 επί της αυτοκρατορίας του Κωνσταντίου Β΄ και μαζί με τον ναό της Αγίας Ειρήνης αποτελούσε τον κύριο καθεδρικό ναό της πρωτεύουσας και έδρα του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Εικάζεται ότι επρόκειτο για ξυλόστεγη βασιλική, τρίκλιτη ή πεντάκλιτη. Καταστράφηκε από πυρκαγιά το 404 και χτίστηκε εξαρχής τα επόμενα χρόνια. Ο νέος ναός εγκαινιάστηκε το 415 επί βασιλείας του Θεοδοσίου Β΄ και καταστράφηκε από τους οπαδούς του πατριάρχη επειδή ο Θεοδόσιος είχε μια διαμάχη με τον Πατριάρχη. Αν και λίγα συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν ως προς την αρχιτεκτονική αξία του οικοδομήματος, οι ιστορικές πηγές μαρτυρούν πως στο εσωτερικό του φυλάσσονταν ιερά κειμήλια μεγάλης αξίας, από χρυσό ή ασήμι. Σύμφωνα με τις πλέον πρόσφατες προσπάθειες αναπαράστασης του ναού, υποθέτουμε πως είχε εύρος 52 μ. αποτελούμενος από ένα κεντρικό κλίτος και τέσσερις διακριτούς διαδρόμους.

Κατά τη Στάση του Νίκα το 532, υπέστη μεγάλη φθορά και το κτίσιμο του ναού που διατηρείται ως σήμερα δρομολογήθηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α’. Αρχιτέκτονες του ναού ήταν οι γεωμέτρες Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα και τα εγκαίνιά του τελέστηκαν στις 27 Δεκεμβρίου του 537. Τότε, σύμφωνα με τον θρύλο, ο Ιουστινιανός αναφώνησε «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομών!», θέλοντας έτσι να εκφράσει το θαυμασμό του για το μνημείο το οποίο ήταν πιο θαυμαστό από τον Ναό του Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα. Τριακόσια και πλέον εκατομμύρια χρυσών δραχμών, κατ’ αντιστοιχία, είχαν δαπανηθεί για την ανέγερση αυτού του Ναού.

Τα “θυρανοίξια” της Αγίας Σοφίας ακολούθησαν διανομές χιλιάδων ελαφιών, βοών, προβάτων και ορνίθων και χιλιάδων μοδίων σίτου στους φτωχούς καθώς και πολυήμερη πανήγυρη.

Στο προαύλιο του ναού λέγεται πως υπήρχε κρήνη, στην οποία ανεγράφετο η καρκινική φράση «ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ» (νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν, δηλ. ξέπλυνε τις αμαρτίες σου και όχι μόνο το πρόσωπό σου). Η φράση αυτή, αν αναγνωσθεί ανάποδα (από δεξιά προς τα αριστερά) αποδίδει τις ίδιες λέξεις και επομένως και το αυτό νόημα. Την εποχή του Ιουστινιανού, η Αγία Σοφία είχε χίλιους κληρικούς. Η νεαρά του Ηρακλείου, που βασίλεψε τον έβδομο αιώνα μας αναφέρει:

Ειδικότερα και κατά τη διάρκεια της άλωσης από τους Φράγκους, η Αγία Σοφία υπέστη τεράστιες ζημιές. Επίσης κατά την περίοδο την Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έγιναν στον ναό σημαντικές καταστροφές στις τοιχογραφίες του ναού (ασβεστώθηκαν), αφού η απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος θεωρείται βλασφημία για το Ισλάμ. Ο ναός με τη σπουδαία αρχιτεκτονική του αποτέλεσε πρότυπο για την κατασκευή και άλλων τεμενών, όπως το Μπλε Τζαμί.

To 1934 o Μουσταφά Κεμάλ, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού της Τουρκίας, μετέτρεψε το τέμενος σε μουσείο. Τότε, για τελευταία φορά ένας ιμάμης διάβασε στίχους του κορανίου στο λίκνο της Ορθοδοξίας. Ήταν η τελευταία προσευχή που ακούστηκε πριν γίνει ο Ναός της Ορθοδοξίας που είχε μετατρέψει σε τζαμί ο Μωάμεθ ο Πορθητής, μουσείο. Έως σήμερα ο ναός εξακολουθούσε να είναι μουσείο και σε αυτόν πραγματοποιούνταν εκδηλώσεις. Παράλληλα γίνονταν προσπάθειες για τη διάσωση των ψηφιδωτών του ναού.

Η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας αποτελεί τεράστια πρόκληση εκ μέρους της Τουρκίας που απαξιώνει ακόμη και την Unesco αφού η Αγία Σοφία ανήκει ήδη, από το 1985, στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, ως μουσείο που εντάσσεται στην ιστορική ζώνη της Κωνσταντινούπολης. Η απόφαση του ΣτΕ και η υπογραφή του Ερντογάν επισφραγίζουν την επιστροφή της χώρας σε σκοτεινότερες εποχές προτού ο Κεμάλ Ατατούρκ μετατρέψει την Τουρκία σε κοσμικό κράτος.

Να υπενθυμίσουμε ότι το 2017, στην 564η επέτειο της Άλωσης της Πόλης ο Ερντογάν στην ομιλία του είχε πει: «Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης είναι μία νίκη – παράδειγμα για όλη την ανθρωπότητα». Ο Ερντογάν χαρακτήρισε επίσης την Κωνσταντινούπολη «βιτρίνα» της Τουρκίας λέγοντας πως η πόλη αποτελεί μια μικρή «περίληψη» για τους ανθρώπους και την κοινωνία της Τουρκίας, σημειώνοντας πως κάποιος μπορεί να αποκαλέσει την Τουρκία «Κωνσταντινούπολη» και το αντίστροφο.