Όσο συμπαθής κι αν ήταν η Ελισάβετ Β’ στους Βρετανούς τόσο αντιπαθής ήταν σε κάποια από τα κράτη της βρετανικής κοινοπολιτείας, όπως στην Κύπρο, η οποία πλήρωσε με αίμα το όνειρο της ανεξαρτησίας της και της ένωσης με την Ελλάδα, όνειρο που κράτησε μέχρι και τη δεκαετία του 50.
Με τη Συνθήκη της Λοζάνης το 1923 η νεοσύστατη Τουρκική Δημοκρατία του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ παραιτήθηκε από τα δικαιώματά της στην Κύπρο που ανακηρύχτηκε αποικία του Βρετανικού στέμματος. Οι Ελληνοκύπριοι είχαν πολλές ελπίδες ότι η Βρετανική διοίκηση θα τους βοηθήσει να ενωθούν με την Ελλάδα. Η επιθυμία είχε ρίζες στη Μεγάλη Ιδέα των Ελλήνων να αναστήσουν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία με τη Μικρά Ασία, την Κύπρο και πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Η Εκκλησία της Κύπρου που τα μέλη της είχαν εκπαιδευθεί στην Ελλάδα ήταν πρωταγωνιστές και οι Ελληνοκύπριοι ίδρυσαν την Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών, οι οποίοι έβλεπαν το νησί σαν τμήμα του Ελληνισμού και είδαν την ένωσή τους με τη μητέρα Ελλάδα ακόμα και σαν φυσικό δικαίωμα. Η ΕΟΚΑ πολέμησε σκληρά απέναντι στους Βρετανούς οι οποίοι αποδείχτηκαν εξίσου σκληροί αντίπαλοι.
Ο Ευαγόρας Παληκαρίδης
Τα σύννεφα στις σχέσεις της Ελισάβετ με την Κύπρο άρχισαν σχεδόν από την ορκωμοσία της, στις 2 Ιουνίου 1953, οι Βρετανοί οργάνωσαν εορτασμούς σε όλες τις αποικίες τους, για τη στέψη της νέας βασίλισσάς τους, Ελισάβετ Β’. Στην Πάφο, στο «Ιακώβειο Γυμναστήριο», ανάρτησαν την αγγλική σημαία. Αυτό εξόργισε τους μαθητές, οι οποίοι οργάνωσαν διαδηλώσεις διαμαρτυρίας, απαιτώντας την αφαίρεση της σημαίας από την πύλη του σχολείου τους. Ακολούθησαν συγκρούσεις. Ο τολμηρός νεαρός μαθητής Ευαγόρας Παλληκαρίδης, κατέβασε τη βρετανική σημαία και την έσκισε. Οι υπόλοιποι μαθητές της έβαλαν φωτιά και την έκαψαν. Ο Παληκαρίδης συνελήφθη και όταν αφέθηκε ελεύθερος αποφάσισε να βγει στο βουνό αντάρτης, στην περιοχή της Πάφου. Συνελήφθη πάλι από τις βρετανικές αρχές κατηγορούμενος για τη μεταφορά όπλων και καταδικάστηκε σε θάνατο.
Την επόμενη μέρα της καταδίκης του Παλληκαρίδη, οι μαθητές του Γυμνασίου Πάφου απείχαν από τα μαθήματά τους σε ένδειξη διαμαρτυρίας και έστειλαν τηλεγράφημα στον Χάρτινγκ, με το οποίο του ζητούσαν να απονεμηθεί χάρη στον Ευαγόρα. Όλος ο κόσμος αρχίζει μια προσπάθεια να σώσει τον νεαρό μαθητή. Η Ελληνική κυβέρνηση προσπαθεί να αποτρέψει την εκτέλεσή του. Η Κυπριακή αδελφότητα Αθηνών ζητά προσωπική παρέμβαση του βασιλιά Παύλου. Η Βουλή των Ελλήνων στέλνει τηλεγραφήματα προς την Βουλή των Κοινοτήτων και τα Ηνωμένα Έθνη. Ο Αρχιεπίσκοπος Δωρόθεος, ο Χωρεπίσκοπος Σαλαμίνος Γεννάδιος, ο δήμαρχος Λευκωσίας κ. Δέρβης, 40 Εργατικοί Άγγλοι βουλευτές, συντεχνίες, ο Αρχιεπίσκοπος Νοτίου Αφρικής Νικόδημος, ο Αμερικανός Γερουσιαστής Fulton, απλοί πολίτες προσπαθούν να ματαιώσουν αυτή την εκτέλεση. Ο Χάρτινγκ όμως και η Αγγλική διπλωματία απέρριψαν την απονομή χάριτος.
Ο Παληκαρίδης ήταν τότε μόλις 19 ετών και οι δικηγόροι του έστειλαν αλλεπάλληλες επιστολές και τηλεγραφήματα ζητώντας από τη νεαρή βασίλισσα χάρη για τον μικρό αντάρτη. Η βασίλισσα απλώς δεν απάντησε. Ο Παληκαρίδης απαγχονίστηκε. Ο Παληκαρίδης είχε μπει από τους πρώτους στον αγώνα. Απαγχονίστηκε στις 14 Μαρτίου 1957, σε ηλικία μόλις 19 ετών. Ήταν ο νεαρότερος αλλά και ο τελευταίος αγωνιστής που απαγχονίστηκε από τους Άγγλους.
Οι επισκέψεις
Η Ελισάβετ δεν έδωσε ποτέ χάρη για κανέναν από τους καταδικασθέντες σε θάνατο Ελληνοκύπριους αγωνιστές της ΕΟΚΑ. Τα επίχειρα της πολιτικής αυτής εισέπραξε και στις δύο επισκέψεις που έκανε στην Κύπρο, το 1961, επί Μακάριου, αλλά και το 1993, όταν για δεύτερη φορά επισκέφτηκε στην Κύπρο στις 13 Οκτωβρίου, εκείνης της χρονιάς. Κατά την παραμονή της στο νησί έγιναν πολλές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας. Της πέταξαν πέτρες και αυγά. Ανάμεσα στους διαδηλωτές βρισκόταν και ο γιατρός Χάρης Αριστείδου, ο οποίος δεν δίστασε να σπάσει το τζάμι της λιμουζίνας της που ήταν σταθμευμένη στον αστυνομικό σταθμό Λεμεσού.
Καραολής και Δημητρίου
Στην Ελλάδα όλοι ξέρουμε τους ήρωες της κυπριακής αντίστασης Καραολή και Δημητρίου. Ο Ανδρέας Δημητρίου καταγόταν από τον Άγιο Μάμα Λεμεσού. Γεννήθηκε το 1934.Η δράση του Δημητρίου στην ΕΟΚΑ ήταν πολυσήμαντη. Μια από τις επιχειρήσεις στις οποίες πρωταγωνίστησε ήταν και η αρπαγή όπλων από τις στρατιωτικές αποθήκες Αμμοχώστου, στις οποίες εργαζόταν. Η επιχείρηση πέτυχε απόλυτα και η Ε.Ο.Κ.Α. ενισχύθηκε σημαντικά.
Ο Δημητρίου δικάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο έχοντας κατηγορηθεί για την εκτέλεση ενός Άγγλου στην Αμμόχωστο στις 28 Νοεμβρίου 1955. Έκανε έφεση η οποία απορρίφθηκε, όπως απορρίφθηκε και η αίτηση για χάρη, την οποία υπέβαλαν οι δικηγόροι στον Κυβέρνητη Χάρτινγκ και στη Βασίλισσα Ελισάβετ. Απαγχονίστηκε μαζί με τον συναγωνιστή του Μιχαλάκη Καραολή την πέμπτη μετά το Πάσχα στις 10 Μαΐου 1956. Οι δολοφονίες των δύο αυτών ηρώων αποτέλεσαν παράδειγμα θυσίας για τον αγωνιζόμενο κυπριακό λαό και οι αγώνες για την ελευθερία εντάθηκαν.
Ο Καραολής
Ο Μιχαλάκης Καραολής εντάχθηκε στην Ε.Ο.Κ.Α. πολύ πριν από την 1η Απριλίου 1955 και ήταν μέλος της ομάδας του Πολύκαρπου Γιωρκάτζη. Στις 28 Αυγούστου 1955 ανέλαβε μαζί με τον συναγωνιστή του (και μετέπειτα πολιτικό Ανδρέα Παναγιώτου την εκτέλεση του αστυνομικού Ηρόδοτου Πουλλή, ο οποίος κατηγορείτο ως προδότης. Η απόπειρα έγινε στη διάρκεια διαδήλωσης της αριστεράς, την οποία παρακολουθούσε, μυστικά, ο Πουλλής. Τον πυροβόλησαν δημόσια και πισώπλατα. Προσπαθώντας να διαφύγει ο Καραολής καταδιώχθηκε από τους άλλους διαδηλωτές, οι οποίοι νόμιζαν ότι η επίθεση είχε στόχο τη διαδήλωση. Ένας από τους διαδηλωτές έφραξε με το ποδήλατό του τον δρόμο του Καραολή, ο οποίος το εγκατέλειψε κι έφυγε. Από το ποδήλατο, οι Άγγλοι τον ταυτοποίησαν και τον συνέλαβαν.
Φυλακίστηκε στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας καταδικάστηκε σε θάνατο στις 28 Οκτωβρίου του 1955. Δημόσιος κατήγορος στη δίκη του Καραολή ήταν ο μετέπειτα ηγέτης των Τουρκοκυπρίων, Ραούφ Ντενκτάς. Οδηγήθηκε στην αγχόνη στις 10 Μαΐου 1956 τραγουδώντας τον εθνικό ύμνο μαζί με τον Ανδρέα Δημητρίου. Εκτελέστηκε πρώτος λέγοντας: «Εμένα δεν πρέπει να με λυπάστε, αφού εγώ δεν βρίσκω λόγο για να με κλαίω, ούτε οι συγγενείς μου πρέπει να με κλαίνε». Οι Άγγλοι δεν επέτρεψαν στην οικογένειά του να πάρει το σώμα του και να το θάψει, αλλά αντ’ αυτού το έθαψαν οι ίδιοι σε ένα περιφραγμένο χώρο εντός των φυλακών, τα λεγόμενα Φυλακισμένα Μνήματα. Η εκτέλεση αυτών των Κυπρίων αγωνιστών προκάλεσε εντονότατο ρεύμα αγανάκτησης σ΄ ολόκληρο τον κόσμο. Στην Αθήνα πραγματοποιήθηκαν πολλές συγκεντρώσεις και πορείες. Τιμής ένεκεν ο Δήμος Αθηναίων μετονόμασε την οδό Λουκιανού όπου και το οίκημα της Αγγλικής Πρεσβείας σε οδό Καραολή και Δημητρίου, το ίδιο έπραξε και ο Δήμος Πειραιά μετονομάζοντας την οδό Ναυάρχου Μπητ στη σημερινή οδό Καραολή και Δημητρίου. Επίσης, στην Καισαριανή δύο δρόμοι φέρουν τα ονόματα των δύο αγωνιστών, ο ένας του Μιχαήλ Καραολή και ο άλλος του Ανδρέα Δημητρίου.
Ο Πετράκης Γιάλλουρος
Ο Πέτρος ή Πετράκης Γιάλλουρος (29 Αυγούστου 1938 – 7 Φεβρουαρίου 1956) ήταν Ελληνοκύπριος μαθητής που σκοτώθηκε από τις βρετανικές δυνάμεις σε μαθητική διαδήλωση στην Αμμόχωστο, κατά την διάρκεια του αγώνα της ΕΟΚΑ. Στις αρχές του 1956, ενώ συνεχίζονταν οι συνομιλίες Μακαρίου – Χάρντιγκ, ο Γεώργιος Γρίβας στα βουνά της Κύπρου προσπαθούσε να αναδιοργανώσει την ΕΟΚΑ. Ωστόσο επειδή δεν ήθελε να τορπιλίσει τις συνομιλίες με επιθέσεις , επέλεξε να καλέσει την νεολαία να οργανώσει «επιθετικές διαδηλώσεις», όπως γράφει ο ιστορικός Ρίχτερ. Οι μαθητές ανταποκρίθηκαν με ενθουσιασμό, και σε ορισμένα γυμνάσια, άρχισαν να απέχουν από τα μαθήματα τους. Στις 26 Ιανουαρίου οι μαθητές έκαναν κατάληψη στο Παγκύπριο Γυμνάσιο, ενώ στις 6 Φεβρουαρίου ξέσπασαν μαθητικές ταραχές στην Αμμόχωστο, οι οποίες οδήγησαν στο κλείσιμο το σχολείου.
Την επόμενη μέρα οργανώθηκε διαδήλωση μαθητών του Γυμνασίου και φοιτητών του Εμπορικού Λυκείου Αμμοχώστου, κατά την οποία οι διαδηλωτές έστησαν οδοφράγματα και εκτόξευσαν πέτρες εναντίον των Βρετανών στρατιωτών, οι οποίοι – με εντολή του επικεφαλής τους – απάντησαν με χρήση πυρών. Από τους πυροβολισμούς τραυματίστηκε θανάσιμα ο Πέτρος Γιάλλουρος στη συμβολή των οδών Ερμού και Κυπριανού στην Αμμόχωστο. Η κηδεία του έγινε την επόμενη ημέρα στο Ριζοκάρπασο. Ο Πέτρος Γιάλλουρος ήταν ο πρώτος νεκρός μαθητής του απελευθερωτικού αγώνα.
Μετά τη δολοφονία του Γιάλλουρου οργανώθηκαν απεργιακές κινητοποιήσεις. Μαθητές κατέστρεψαν στα σχολεία τους βρετανικές σημαίες και εικόνες της βρετανικής βασιλικής οικογένειας. Τέσσερις μέρες αργότερα, μια ομάδα εκτελεστών της ΕΟΚΑ πήρε εκδίκηση εκτελώντας στη Λευκωσία τρεις αδειούχους άνδρες των βρετανικών δυνάμεων.
Τα Φυλακισμένα Μνήματα
Ήταν μια παγκόσμια βρετανική πρωτοπορία, να κρατούν φυλακισμένους ακόμα και τους νεκρούς που τους φοβούνταν περισσότερο από όσο τους φοβούνταν όταν ήταν ζωντανοί. Φυλακισμένα Μνήματα είναι η ονομασία ενός κοιμητηρίου το οποίο βρίσκεται στις Κεντρικές Φυλακές της Λευκωσίας όπου οι Βρετανοί έθαψαν τους 9 απαγχονισμένους και ακόμα 4 σημαντικά στελέχη της ΕΟΚΑ που έπεσαν κατά την διάρκεια του αγώνα του 1955-1959 για την απελευθέρωση της Κύπρου από τους Άγγλους και την Ένωση της με την κυρίως Ελλάδα.
Η εξέγερση της δεκαετίας του ’50 για την Κύπρο είχε τον μελανό απολογισμό να βασανιστούν με πολύ άγριο και βάναυσο τρόπο τουλάχιστον 14 νεαροί Κύπριοι και κατόπιν να δολοφονηθούν από τις βρετανικές δυνάμεις.
Η αποζημίωση
Το 2019, η βρετανική κυβέρνηση κατέβαλε αποζημίωση ύψους 1 εκατ. λιρών σε 33 Κύπριους που ισχυρίστηκαν ότι βασανίστηκαν από τις βρετανικές δυνάμεις. Ανάμεσά τους ήταν και ένα κορίτσι, 16 ετών τότε, το οποίο δήλωσε ότι βιάστηκε επανειλημμένα από στρατιώτες.
Η βρετανική κυβέρνηση επέμεινε ότι η πληρωμή δεν αποτελεί «καμία παραδοχή ευθύνης»