Η τρομοκρατική επίθεση στο δήμο Κονφλάς-Σαιντ-Ονορί -κατά την οποία ο 47χρονος δάσκαλος Σαμιουέλ Πατύ (Samuel Paty) δολοφονήθηκε από έναν ισλαμιστή τρομοκράτη, διότι είχε δείξει μέσα στην τάξη του σατυρικά σκίτσα του Μωάμεθ- πυροδότησε εκ νέου τη συζήτηση και τις κριτικές ως προς την απεικόνιση του προφήτη του Ισλάμ. Αυτή η τελευταία θεωρείται άκρως απαγορευμένη από πολλούς μουσουλμάνους, ενώ τα κείμενα και η ιστορία της ισλαμικής τέχνης είναι λιγότερο κατηγορηματικά.
Τι λένε τα κείμενα
Το Κοράνιο δεν απαγορεύει γενικά την απεικόνιση του Προφήτη του Ισλάμ ή την ανθρώπινη αναπαράσταση. Το ιερό κείμενο γράφτηκε σε μία κοινωνία, όπου η εικόνα γενικά απουσίαζε (στην Αραβική Χερσόνησο τον 7ο αι.), εξ ου και η αναφορά σε αυτήν, μία μόνη φορά: «Το κρασί, τα τυχερά παιχνίδια και τα είδωλα είναι βδελύγματα του Σατανά. Να απέχετε» (Sura Sourate V, στίχος 90). Με αυτή τη λέξη «είδωλα», -«όρθιες πέτρες» (Ansàb), κατά κυριολεξία- ορίζονται τα αγάλματα των ειδωλολατρών
Ούτε η Σουνά (τμήμα ενός ιδιαιτέρως μεγάλου συνολικού θρησκευτικού έργου -διαφορετικού του Κορανίου- συλλογών με αναφορές στα λόγια και τις πράξεις του Μωάμεθ, ταξινομημένο και γραμμένο μεταξύ του 8ου και του 9ου αιώνα) απαγορεύει την αναπαράσταση του Προφήτη. Αλλά εκφράζει δυσπιστία ως προς την απεικόνιση των ανθρώπων και των ζώων.
Αυτές οι εικόνες συνδέονται με είδωλα. Έτσι, σύμφωνα με τη συλλογή των Χαντίθ (των «ρήσεων») του Μωάμεθ Αλ-Μπουχάρι (810-870), η υιοθέτηση τριών στάσεων είναι δυνατή ως προς τις εικόνες: η ανοχή τους, χωρίς, όμως, την αναπαραγωγή τους, η αποδοκιμασία τους και η καταστροφή τους. Αυτό το άρθρο περιγράφει λεπτομερώς τα επεισόδια του βίου του Προφήτη βάσει των Χαντίθ, στα οποία στηρίζεται η παράδοση για την απαγόρευση αυτών των εικόνων στους θρησκευτικούς χώρους λατρείας.
Η μομφή προς το δημιουργό μιας εικόνας είναι η υποτιθέμενη μίμηση του έργου του Θεού: ο ισχυρισμός ότι αναπνέει η ψυχή σε σχηματοποιημένη ύλη. Δημιουργεί όπως ο Θεός. «Προς τούτο, το 19ο αιώνα, όλοι οι θεολόγοι, εξαιρουμένου του Ουαχαμπισμού («Wahhabi») (ενός αυστηρού θρησκευτικού κινήματος που γεννήθηκε το 18ο αιώνα και αποτελεί την επίσημη θρησκεία στο Βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας), δέχτηκαν τη φωτογραφία και τον κινηματογράφο. Απλά, αναπαράγουν το δημιούργημα του Θεού», διευκρινίζει η Σύλβια Ναέφ (Silvia Naef), Καθηγήτρια στο Τμήμα Αραβικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Γενεύης.
Η παράδοση των αναπαραστάσεων εκτός τζαμιών
Συνεπώς, όπως στον Ιουδαϊσμό ή τον Καλβινισμό οι εικόνες είναι απούσες σε τζαμιά, το Ισλάμ τις απαγορεύει. Αυτό, όμως, δεν εμποδίζει τους ανθρώπους να τις έχουν στα σπίτια τους ή να τις εκθέτουν στο δρόμο, σε κοσμικούς χώρους.
Τα τείχη των παλατιών των χαλίφηδων της δυναστείας των Ομεϋαδών της Δαμασκού (661-750), οι αριστοκρατικές κατοικίες και τα λουτρά στολίζονταν με σκηνές κυνηγιού, με ανθρώπινες και ζωικές μορφές. Στη συνέχεια, συναντούμε πολλές ανθρώπινες και ιερών μορφών αναπαραστάσεις, ακόμη και αυτές του Προφήτη στην Ινδία κατά τη Μογγολική Αυτοκρατορία (των «Μουγκάλ»), στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στην Περσία, από το 13ο έως το 18ο αι. Εμφανίζονται σε χρονικά, λογοτεχνικά έργα, ποίηση, μυστικά έργα …
Κατά την ιστορικό της τέχνης Κριστιάν Γκρούμπερ (Christiane Gruber), ο Προφήτης εμφανίζεται στην περσική μικρογραφία σε μία σειρά στερεοτυπικών μορφών. Σύμφωνα με μία κλασική αναπαράσταση, κάθεται σε θρόνο, περιστοιχιζόμενος από τους αγγέλους και τους συντρόφους του. Άλλοτε αναπαρίσταται με τους προ της έλευσης του Ισλάμ προφήτες. Αυτή η επεξηγηματική της ζωής των προφητών («qisas al-anbiya») εικόνα απεικονίζει, έτσι, ένα όραμα του προφήτη Ησαΐα: τον Ιησού (που θεωρείται από το Ισλάμ, επίσης, προφήτης) και το Μωάμεθ να συμπορεύονται ιππεύοντας.
Ο Μωάμεθ αναπαρίσταται, ακόμη, σε κείμενα που σχετίζονται με την ανάληψη στους ουρανούς του Προφήτη («mi’râj») από τη Μέκκα στην Ιερουσαλήμ: εμφανίζεται καθισμένος στο «Θόλο του Βράχου», στην Ιερουσαλήμ, κάτω από τους συγκεντρωμένους προφήτες.
Από το 16ο αιώνα, άρχισε να αναπαρίσταται χωρίς πρόσωπο, καλυμμένο από ένα λευκό πέπλο. Περιβάλλεται, επίσης, από ένα φωτοστέφανο, φωτιάς, σύμβολο της ιερότητας του προσώπου του. Η Κριστιάν Γκρούμπερ ερμηνεύει αυτές τις εικόνες ως την αντανάκλαση μιας μυστικιστικής τάσης, η οποία διακατέχει, λοιπόν, το Ισλάμ και συνδέει το Μωάμεθ με το «προφητικό φως», και όχι ως ρητή απαγόρευση των θεολόγων. Τον ξαναβρίσκουμε αυτόν τον τρόπο αναπαράστασης, μεταξύ άλλων παραδειγμάτων, σε εικονογραφημένα βιβλία θρησκευτικής εκπαίδευσης για τα παιδιά στο Ιράν.
Δημοφιλείς «ευλογημένες» αναπαραστάσεις του Προφήτη στο Ιράν
Από το 19ο αιώνα, οι εικόνες πολλαπλασιάστηκαν σε ολόκληρο το μουσουλμανικό κόσμο. Στο Ιράν, διανέμονται στους Σιίτες ευλογημένες, «ιερές» εικόνες. Μερικές φορές εκπροσωπούν το Μωάμεθ, καθώς και τους δώδεκα ιμάμηδες: τον Αλί, το γαμπρό του Προφήτη και τους κληρονόμους του. Τα πανό με τις αναπαραστάσεις υψώνονται στους δρόμους της Βαγδάτης και της Τεχεράνης την Ημέρα της Ασούρα, κατά την οποία τιμάται ο μαρτυρικός θάνατος του Ιμάμη Χουσεΐν. Ομοιώματα που αναπαριστούν το Χουσεΐν μεταφέρονται ορισμένες φορές σε πομπή.
Αυτή η εκπληκτική εικόνα, που πωλείται σήμερα σε όλο το Ιράν, απεικονίζει έτσι ένα επεισόδιο από την εφηβική ζωή του Προφήτη, πριν αρχίσει να αποκαλύπτει το μήνυμά του. Κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στη σημερινή Συρία, ένας χριστιανός μοναχός, ο Μπαχάρα (Bahira), αναγνώρισε το σημάδι της προφητείας στον ώμο του νεαρού άνδρα. Η ιρανική κυβέρνηση προσπάθησε πρόσφατα να περιορίσει τη διανομή της.
«Οι Σιίτες κληρικοί ανέχονται αυτά τα αντικείμενα διαλογισμού, λαϊκής αφοσίωσης. Ωστόσο, απαγορεύουν την προσευχή ενώπιόν τους για τις πέντε καθημερινές προσευχές ή αυτή της Παρασκευής», δήλωσε η Σαμπρίνα Μέρβιν (Sabrina Mervin), ειδική στο σύγχρονο σιισμό στη Σχολή Ανώτερων Σπουδών Κοινωνικών Επιστημών του Παρισιού. Έτσι, στον ιστότοπο του Μεγάλου Αγιατολάχ Αλί Αλ-Σιστάνι, του θρησκευτικού ηγέτη των σιιτών στο Ιράκ, υπάρχει ένας φετβάς (θρησκευτικό διάταγμα), σύμφωνα με τον οποίο ο Προφήτης μπορεί να αναπαρίσταται, αλλά όχι με προσβλητικό τρόπο.
Ο σουνιτικός κόσμος, αντιθέτως, εμφανίζεται γενικά εχθρικός ως προς την εικονιστική αναπαράσταση του προφήτη του. Έτσι, η πρώτη απόπειρα αναπαράστασής του στον κινηματογράφο, τη δεκαετία του 1920 στην Αίγυπτο, συνάντησε την πλήρη αποδοκιμασία του τεμένους Αλ-Αζχάρ («Al-Azar»). «Αυτή οφειλόταν στην παράδοση της μη αναπαράστασης του Προφήτη, και του ερωτήματος: ποιος θα μπορούσε να υποδυθεί το ρόλο του;», δήλωσε η Σύλβια. Ο Βασιλιάς Φουάντ Α΄ είχε απειλήσει με στέρηση της ιθαγένειάς του τον ηθοποιό που θα υποδυόταν το Μωάμεθ.
Σήμερα, παράγονται στην Αίγυπτο κινούμενα σχέδια που αφηγούνται στα παιδιά τις αρχές του Ισλάμ, τα οποία δεν αναπαριστούν τον Προφήτη και τους συντρόφους του: χρησιμοποιούν έναν αφηγητή ή συμβολικές μορφές.