Του Διεθνολόγου Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου
Η χθεσινή ανακοίνωση του Υπουργείου Εξωτερικών περί της επικείμενης επανέναρξης διερευνητικών επαφών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας δημιουργεί ελπίδες για ουσιαστική αποκλιμάκωση της έντασης και δημιουργίας δυναμικής επίλυσης των υφιστάμενων προβλημάτων μας με την γείτονα χώρα. Οι διερευνητικές επαφές αποτελούν μία άτυπη προσέγγιση των δύο χωρών, κατά κανόνα μη δεσμευτικών, προφορικών συζητήσεων ή/και ανταλλαγής άτυπων σημειωμάτων, χωρίς δέσμευση για καμία πλευρά. Η διαδικασία δεν αποτελεί επίσημη διαπραγμάτευση, αντίθετα στοχεύει στο να τεθεί το κατάλληλο πλαίσιο, ώστε αυτή να λάβει χώρα, όταν διαπιστωθούν οι απαραίτητες συγκλήσεις. Η διαδικασία αυτή ξεκίνησε το 2002, αλλά ατόνησε μετά το 2004, με την τελευταία συνάντηση να λαμβάνει χώρα τον Μάρτιο 2016.
Στόχευση των διερευνητικών επαφών κατά την έναρξή τους ήταν η οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών στο Αιγαίο, αφού δεν μπορούν να αποδώσουν τα κυριαρχικά δικαιώματα χωρών που συνορεύουν αν δεν υπάρξει ολοκλήρωση της οριοθέτησης. Οι οριοθετήσεις της ΑΟΖ της Κύπρου και η εύρεση σημαντικών ενεργειακών πόρων στη Μεσόγειο, οδήγησαν αναπόφευκτα στην μετατόπιση του ενδιαφέροντος των συζητήσεων στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου. Έτσι, μετά από 55 γύρους συναντήσεων, όπου δεν υπήρξε συζήτηση για τη Μεσόγειο, από το 2013 διευρύνθηκε η γεωγραφική περιοχή ενδιαφέροντος.
Στη γεωγραφική αυτή διεύρυνση, η Ελλάδα αντιλήφθηκε την προσπάθεια διάσπασης της συζήτησης εκ μέρους της Τουρκίας, ξεχωριστά για το Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο. Μία τέτοια προσέγγιση θα αμφισβητούσε την ενότητα της Δωδεκανήσου, με σημαντική επίπτωση για την επήρεια του νησιωτικού συμπλέγματος του Καστελλόριζου. Για το λόγο αυτό ο τότε Υπουργός Εξωτερικών και Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης έθεσε ως αποδεκτό πλαίσιο των διερευνητικών επαφών την οριοθέτηση, όχι μόνο της υφαλοκρηπίδας, αλλά και των Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών και όχι μόνο στο Αιγαίο, αλλά και τη Μεσόγειο. Επιπλέον, δεν θα έπρεπε να διεξαχθούν συζητήσεις για χωρικά ύδατα. Οριοθέτηση για αυτά απαιτείται μόνο στα σημεία, που η απόσταση ανάμεσα στις δύο χώρες είναι λιγότερη των 24 μιλίων, ήτοι 12 μίλια για κάθε χώρα. Η ενότητα της ελληνικής ακτογραμμής, σε μια συνολική προσέγγιση Αιγαίου και Μεσογείου, προασπίζει τα κυριαρχικά δικαιώματα της χώρας.
Η επιστροφή στις διερευνητικές επαφές αποτελεί ευκαιρία εκτόνωσης της κρίσης και δημιουργίας δυναμικής επίλυσης των προβλημάτων με την Τουρκία, κρύβει όμως μία σειρά σημαντικών κινδύνων. Θα πρέπει να θεωρούμε δεδομένο ότι η Τουρκία θα επιδιώξει να ξεχωρίσει τη συζήτηση για τη Μεσόγειο από το Αιγαίο– πιθανά με το πρόσχημα της μη επίλυσης του Κυπριακού προβλήματος, για να αποκόψει το σύμπλεγμα του Καστελορίζου από τη Δωδεκάνησο. Επιπλέον, θα συνεχίζει να πιέζει συστηματικά για τη διεύρυνση της ατζέντας των διερευνητικών επαφών, με ανύπαρκτα θέματα, όπως των γκρίζων ζωνών, της αποστρατικοποίησης των νησιών του Αιγαίου, της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη κ.ά. Τέλος, παρά το γεγονός ότι σε έγγραφά της προς τον ΟΗΕ η Τουρκία αναφέρεται σε σχετική νομολογία των διεθνών δικαστηρίων και διαιτητικών θεσμών, υποστηρίζει το πρωτόγνωρο για το διεθνές δίκαιο, ότι τα νησιά «που είναι στη λάθος πλευρά», έχουν μόνο εθνικά χωρικά ύδατα και όχι υφαλοκρηπίδα ή ΑΟΖ.
Στο πλαίσιο αυτό, αταλάντευτη στάση της Ελλάδας θα πρέπει να είναι η συζήτηση αποκλειστικά και μόνο για την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και διερεύνηση της πραγματικής ή προσχηματικής θέλησης της Τούρκικης πλευράς για ουσιαστικό διάλογο.
Το τέλος της διαδρομής των διερευνητικών επαφών μοιάζει αβέβαιο και μακρινό. Αν η Τουρκία μετακινηθεί από τις προκλητικές ενέργειες στη λογική του διεθνούς δικαίου και υπάρξει ουσιαστική σύγκληση μεταξύ των δύο πλευρών, τότε οι πολιτικές ηγεσίες κατά μία ad referendum διαδικασία, θα πρέπει να απορρίψουν ή να εγκρίνουν την προσέγγιση αυτή και να διερευνήσουν τη δυνατότητα σύναψης συμφωνίας οριοθέτησης. Η μέχρι τώρα στάση της τουρκικής πλευράς δεν αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας. Στην πλέον πιθανή περίπτωση του αδιεξόδου, η Ελλάδα θα πρέπει να δημιουργήσει την απαραίτητη δυναμική για προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης και να ζητήσει τυπική πλέον διαπραγμάτευση για το απαραίτητο συνυποσχετικό και το περιεχόμενό του. Αδιαπραγμάτευτη στάση της ελληνικής πλευράς θα πρέπει να είναι η επίλυση από το Διεθνές Δικαστήριο της μοναδικής διαφοράς, δηλαδή της οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών, χωρίς να συμπεριλαμβάνονται θέματα κυριαρχίας, στη βάση του Διεθνούς Δικαίου. Κάθε εναλλακτική οδός, διεύρυνση της ατζέντας ή στρατικοποίηση, μπορεί να αποβεί οδυνηρή για τον ελληνισμό τόσο της Ελλάδας, όσο και της Κύπρου.
***Ο Κυριάκος Δεσποτόπουλος είναι διεθνόλογος