Εχουν ειπωθεί και έχουν γραφτεί πολλά για την επίσκεψη Ερντογάν στην Ελλάδα, τη Διακήρυξη των Αθηνών Περί Σχέσεων Φιλίας και Καλής Γειτονίας και τις προοπτικές της επιχειρούμενης ελληνοτουρκικής προσέγγισης.
Επειδή κανείς δεν γνωρίζει την Τουρκία τόσο καλά όσο οι ίδιοι οι Τούρκοι, θα παραθέσουμε αποσπάσματα άρθρου του ακαδημαϊκού Μεχμέτ Εφέ Τσαμάν με τίτλο: «Ο φασισμός, ο νεοϊμπεριαλισμός και ο αλυτρωτισμός γίνονται κοινός τόπος στην Τουρκία». Ο Τσαμάν ζει στον Καναδά ως πολιτικός εξόριστος και διδάσκει Πολιτική Επιστήμη στο πανεπιστήμιο Memorial University of Newfoundland.
Να σημειωθεί ότι το άρθρο αυτό ο Τούρκος ακαδημαϊκός το έγραψε στις 12 Δεκεμβρίου 2023, δηλαδή μετά την επίσκεψη Ερντογάν στην Αθήνα και την υπογραφή της Διακήρυξης, και θα μπορούσε να είναι και μια προειδοποίηση προς τους εχέφρονες της κυβέρνησης Μητσοτάκη και του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας. Ακολουθούν χαρακτηριστικά αποσπάσματα του άρθρου:
Η Τουρκία έχει γίνει ένα υβριδικό καθεστώς, στο οποίο συνυπάρχουν δημοκρατικά και αντιδημοκρατικά στοιχεία στα τελευταία 100 χρόνια της ιστορίας της. Ομως κυρίαρχο στοιχείο ήταν το αντιδημοκρατικό και αντίστοιχα σοβαρές και συστηματικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στόχευσαν και στοχεύουν ορισμένες ομάδες (Κούρδοι, Αλεβίτες, μη μουσουλμανικές μειονότητες, αριστεροί, θρησκευόμενοι, Κίνημα Γκιουλέν κ.λπ.).
Την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα παρατηρούμε μια Τουρκία που είχε εκδημοκρατιστεί σημαντικά και τα ανθρώπινα δικαιώματα βελτιώθηκαν σταδιακά. Αυτή η κατάσταση προέκυψε σαφώς από το καθεστώς υποψήφιας προς ένταξη στην Ε.Ε. που αποκτήθηκε το 1999, δηλαδή από εξωτερικούς παράγοντες και όχι από την εσωτερική δυναμική και τους εσωτερικούς παράγοντες.
Αυτός ο εκδημοκρατισμός, που πραγματοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό με το κίνητρο της απόκτησης οικονομικών και στρατηγικών πλεονεκτημάτων μετά την ενσωμάτωση στην Ε.Ε., δεν επεκτάθηκε στο κράτος και στην κοινωνία και δεν είχε μόνιμα χαρακτηριστικά. Μάλιστα, στο τέλος, με τις αλλαγές που έγιναν επί τα χείρω, διαπιστώσαμε πόσο αδύναμη και εύθραυστη ήταν η θεσμοθέτηση δημοκρατικών διαδικασιών στην Τουρκία.
Το σημείο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι τρία στοιχεία, ο φασισμός, ο νεοϊμπεριαλισμός και ο αλυτρωτισμός, έχουν κλιμακωθεί στην Τουρκία σε πολύ επικίνδυνα επίπεδα. Μιλάω για έναν φασισμό-νεοϊμπεριαλισμό-αλυτρωτισμό που θεωρείται πλέον φυσιολογικός, γενικά αποδεκτός και κανονικοποιημένος.
Φασισμός
Ο φασισμός, όπως εφαρμόζεται στην Τουρκία, είναι αυταρχισμός αποσυνδεδεμένος από τον νόμο, ακολουθεί αυθαίρετες μεθόδους, δεν συμμορφώνεται με το Σύνταγμα και η εκτελεστική εξουσία ελέγχει τη δικαστική εξουσία.
Νεοϊμπεριαλισμός
Οσον αφορά τον νεοϊμπεριαλισμό, αυτός εκφράζεται με τα νοσταλγικά συναισθήματα προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία, πιο συγκεκριμένα την περιοχή επέκτασης και τη στρατιωτική ισχύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και με τη φαντασία μιας «οθωμανικής υπεροχής» που δεν έχει ιστορικό αντίστοιχο. Η οθωμανική κληρονομία γίνεται εμφανής σε πλαίσια λόγου και δράσης στην εσωτερική και την εξωτερική πολιτική. Το φαινόμενο αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να συγκριθεί με προηγούμενες περιόδους της ιστορίας της Τουρκίας.
Για παράδειγμα, αν δούμε προς τα πίσω, διαπιστώνουμε ότι δεν υπήρχε τέτοια κατάσταση στην Τουρκία τις δεκαετίες του 1960, του 1970 και του 1980. Αυτή η νεοαυτοκρατορική άποψη, τοποθετημένη σε ένα πολιτικό και επιχειρησιακό πλαίσιο, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους κοινούς τόπους της συμμαχίας ΑΚΡ – ΜΗΡ – Ευρασιατιστών.
Οσον αφορά τον αλυτρωτισμό, σε συνδυασμό με τις έννοιες του φασισμού και του νεοϊμπεριαλισμού, εκδηλώνεται με μια σοβαρή επεκτατική τάση προς πρώην εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που βρίσκονται εκτός των συνόρων της Τουρκίας. Και αυτή η τάση εκδηλώνεται στο τουρκικό κράτος και στην κυβέρνηση, σε όλα τα μέσα ενημέρωσης και στην ακαδημαϊκή κοινότητα, με κάποιες εξαιρέσεις, στα κόμματα που δεν είναι αντίθετα με το καθεστώς Ερντογάν και σε μεγάλα τμήματα της κοινωνίας.
Ενδεικτικά παραδείγματα του αυτοκρατορικού «οράματος» είναι η ρητορική που αναπτύσσεται για τα νησιά του Αιγαίου που ανήκουν στην Ελλάδα, η παρουσία τουρκικού στρατού στη βόρεια Κύπρο, η ρητορική κατά της Αρμενίας, η παρουσία τουρκικού στρατού στα εδάφη της ΒΔ Συρίας, η μόνιμη παρουσία τουρκικού στρατού στο βόρειο Ιράκ (και οι λανθάνουσες φιλοδοξίες για τον έλεγχο Μοσούλης – Κιρκούκ), η κτητική προσέγγιση σε πολλές περιοχές της Μέσης Ανατολής…
Η αλλαγή του καθεστώτος στην Τουρκία κανονικοποίησε, ομαλοποίησε, διέδωσε και καθολικοποίησε:
– τον φασισμό, ο οποίος προηγουμένως ήταν απομονωμένος σε περιορισμένα ρεύματα της πολιτικής και της κοινωνίας,
– τον νεοϊμπεριαλισμό, που ήταν περιθωριοποιημένος και
– τον αλυτρωτισμό, που κι αυτός είχε περιορισμένη απήχηση.
Μιλάω για μια κακοήθη παθολογία που έχει προσαρμοστεί στην καθημερινή κουλτούρα, στην κοινωνική αντίληψη, στα προγράμματα σπουδών -εν ολίγοις, και στη μη πολιτική σφαίρα– και έχει υιοθετηθεί από τις λαϊκές μάζες. Εγινε μια αποτελεσματική προσπάθεια προπαγάνδας του φασισμού, του νεοϊμπεριαλισμού και του αλυτρωτισμού με τηλεοπτικές σειρές, με ανοησίες δημοφιλών ιστορικών, με κινηματογραφικές ταινίες, με γραπτή λογοτεχνία και ιδιαίτερα προκατειλημμένα σχόλια αρθρογράφων αποκομμένα από την πραγματικότητα.
Αυτή η προπαγανδιστική προσπάθεια έγινε από το ίδιο το κράτος, έπειτα από συνειδητή αλλαγή πολιτικής. Δεν είναι δηλαδή μια τυχαία ή αυθόρμητη κατάσταση. Αντιθέτως, είναι συνειδητή επιλογή. Ισλαμιστές – εθνικιστές – ευρασιατιστές πολιτικοί παράγοντες και ιδεολογίες καθόρισαν τα ιδεολογικά θεμέλια αυτού του προπαγανδιστικού έργου. Οπως προαναφέρθηκε, είναι σαφές ότι υπάρχει συναίνεση και συμφωνία μεταξύ αυτών των ομάδων για τα παραπάνω.
Μπορεί να υποστηριχθεί ότι, ως έναν βαθμό, αυτή η αλλαγή στην αντίληψη, στον λόγο και στις πολιτικές που αντικατοπτρίζουν το προαναφερθέν τρίπτυχο είναι ελιγμοί εσωτερικής πολιτικής και στρατηγικές για να συσπειρώνεται ο κόσμος. Ωστόσο, αυτό που θέλω να υπογραμμίσω είναι ότι οι αντιλήψεις και η νοοτροπία της κοινωνίας έχουν υποστεί σημαντική μεταμόρφωση. Καθώς αυτό το κανονικοποιημένο ιδεολογικό υπόβαθρο γίνεται γενικά αποδεκτό, οι αντιλήψεις διαμορφώνονται ανάλογα.
Για παράδειγμα, υπάρχει σημαντική διαφορά στον προσανατολισμό της κοινωνίας προς την Ε.Ε. σήμερα σε σύγκριση με τη δεκαετία του 1990 ή του 2010. Στην Τουρκία η υποστήριξη για ένταξη στην Ε.Ε. ήταν πάνω από 70% το 2010, σήμερα αυτή η υποστήριξη παρουσιάζει σοβαρή πτώση. Η ίδια κατάσταση είναι εμφανής στις αντιλήψεις της κοινωνίας για το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ.
Η τάση της κοινωνίας στο ζήτημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και στο κουρδικό ζήτημα είναι επίσης ανησυχητική. Παράλληλα, παρόμοιες αντιλήψεις κυριαρχούν σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Το επίπεδο αποδοχής από τους υπευθύνους λήψης αποφάσεων κυριαρχικών και επεκτατικών ερμηνειών με οθωμανικές αναφορές σε θέματα όπως το Καραμπάχ, η «Γαλάζια Πατρίδα», η Κύπρος, η Παλαιστίνη και τα ελληνικά νησιά προκαλεί σκεπτικισμό. Το πιο ανησυχητικό είναι ότι τα «φίλτρα» που υπήρχαν παλαιότερα γι’ αυτά τα θέματα στα ΜΜΕ και στον ακαδημαϊκό χώρο έχουν εξαφανιστεί εντελώς.
Οπως προανέφερα, ο επεκτατισμός δεν είναι πλέον η περιθωριακή ανοησία κάποιων τρελών που κάποτε μπορεί να προκαλούσε γέλωτα. Οπως ανέφερα σε προηγούμενα άρθρα μου, μια τάση που μοιάζει με τις πνευματικές αμφιταλαντεύσεις των στελεχών της Επιτροπής Ενωση και Πρόοδος την πρώτη δεκαετία του 1900 έχει βαθιές φυγόκεντρες επιδράσεις σε επίπεδο ταυτότητας, είναι αποκομμένη από ιστορικά γεγονότα και ορθολογικό λόγο και είναι γεμάτη κινδύνους δυστυχώς έχει γίνει η κυρίαρχη προσέγγιση σήμερα στην Τουρκία.
Η Τουρκία του Ερντογάν δεν παρέλυσε απλώς το πολιτικό σύστημα και την οικονομία. Σχετικοποίησε τα σύνορα της Δημοκρατίας της Τουρκίας με βάση τη Λοζάνη με φασιστικές, νεοαυτοκρατορικές και αλυτρωτικές ονειρικές αντιλήψεις. Μετέφερε το τρελό όνειρο του «Ας πάρουμε τα παλιά μας εδάφη από τον εχθρό» σε πολιτικές νόρμες που λένε «τι πρέπει ή τι θα μπορούσαμε να πάρουμε».
Συνήθισε τον κόσμο σε αυτές τις ιδέες. Μια προσέγγιση που δεν είναι ικανοποιημένη με τα δικά της σύνορα, που αμφισβητεί το status quo και στοχεύει να επεκταθεί σε εδάφη πέραν των συνόρων έχει γίνει η συνήθης θέση της κυβέρνησης και της κοινωνίας. Οσοι επικρίνουν αυτήν την κατάσταση και προειδοποιούν για τους κινδύνους που ελλοχεύουν δηλώνονται ως προδότες. Σε συνδυασμό με ένα αυταρχικό, αντισυνταγματικό μονοπρόσωπο καθεστώς που δεν διαθέτει μηχανισμούς φρένων και ισορροπίας, αυξάνονται οι κίνδυνοι και οι ανησυχίες.
Mehmet Efe Çaman -12 Aralık 2023 (Μεχμέτ Εφέ Τσαμάν – 12 Δεκεμβρίου 2023)