Η συμφωνία ΗΠΑ – Ουκρανίας για τα ορυκτά, η ανησυχία της Δύσης για την κυριαρχία της Κίνας και τα πλούσια κοιτάσματα της Ρωσίας που παραμένουν ανεκμετάλλευτα
Με φόντο τη συμφωνία ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ουκρανία για τα ορυκτά, η σημασία των κοιτασμάτων σπάνιων γαιών στην εμπόλεμη χώρα έχει βρεθεί ψηλά στις αναλύσεις των διεθνών μέσων ενημέρωσης.
Η ζήτηση για μέταλλα σπάνιων γαιών έχει εκτοξευθεί παγκοσμίως τις τελευταίες δεκαετίες καθώς είναι απαραίτητα στην παραγωγή προϊόντων υψηλής τεχνολογίας όπως υπολογιστές, smartphones, μπαταρίες ηλεκτρικών οχημάτων ακόμα και οπλικά συστήματα.
Στο πλαίσιο του διεθνούς ανταγωνισμού, κράτη που παράγουν υψηλή τεχνολογία επιδιώκουν την εκμετάλλευση αποθεμάτων τέτοιων μετάλλων αλλά και ασφαλείς εφοδιαστικές αλυσίδες για τη μεταφορά τους από και προς τις παραγωγικές τους μονάδες. Καθώς η Κίνα ελέγχει μεγάλο μέρος της παγκόσμιας παραγωγής, οι ΗΠΑ αναζητούν εναλλακτικές πηγές προμήθειας.
Σύμφωνα με στοιχεία του Κιέβου, η Ουκρανία διαθέτει κοιτάσματα 22 ορυκτών που έχουν χαρακτηριστεί κρίσιμα από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Περιλαμβάνουν βιομηχανικά και κατασκευαστικά υλικά, σιδηρούχα κράματα, πολύτιμα και μη σιδηρούχα μέταλλα και ορισμένα μέταλλα σπάνιων γαιών. Η συμφωνία της Ουάσιγκτον με το Κίεβο μπορεί να βελτιώσει τα επόμενα χρόνια τη θέση της πρώτης στον ανταγωνισμό με το Πεκίνο όσον αφορά την εξόρυξη των σπάνιων γαιών.
Η Ουκρανία ελέγχει επί του παρόντος πάνω από 100 μεγάλα κοιτάσματα κρίσιμων ορυκτών, σύμφωνα με μελέτη της Οικονομικής Σχολής του Κιέβου. Πολλά από τα κοιτάσματα σπάνιων γαιών, όπως αποτυπώνονται και στον παρακάτω χάρτη των Financial Times, βρίσκονται στα ανατολικά της χώρας, είτε κοντά στο γραμμή του μετώπου είτε σε κατεχόμενα από τη Ρωσία ουκρανικά εδάφη. Προς το παρόν, δεν έχει καταστεί σαφής η «μοίρα» αυτών των κοιτασμάτων. Ο ίδιος ο Πούτιν παρουσιάστηκε, πάντως, ανοιχτός στην προοπτική σύναψης συμφωνιών προσέλκυσης αμερικανικών επενδύσεων και ανάπτυξης κοινών αμερικανορωσικών πρότζεκτ στην ανατολική Ουκρανία.
Στη συνέχεια ακολουθούν ορισμένες βασικές πληροφορίες για τα μέταλλα σπάνιων γαιών, τους βασικούς «παίκτες» του κλάδου αλλά και τη σημασία τους στην παραγωγή υψηλής τεχνολογίας.
Τι είναι οι σπάνιες γαίες;
Οι σπάνιες γαίες συγκαταλέγονται μεταξύ των στοιχείων που χαρακτηρίζονται κρίσιμα ορυκτά και αποτελούν μια ομάδα 17 μετάλλων. Από αυτά, τα 15 είναι αργυρόλευκα μέταλλα που ονομάζονται λανθανίδες ενώ τα άλλα δύο είναι το σκάνδιο και το ύττριο.
Με τη σειρά τους στον περιοδικό πίνακα τα μέταλλα σπάνιων γαιών είναι τα εξής: σκάνδιο, ύττριο, λανθάνιο, κέριο, πρασεοδύμιο, νεοδύμιο, προμέθιο, σαμάριο, ευρώπιο, γαδολίνιο, τέρβιο, δυσπρόσιο, όλμιο, έρβιο, θούλιο, ιττέρβιο και λουτέτιο.
Σε τι χρησιμεύουν;
Τα μέταλλα αυτά χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ενός μεγάλου φάσματος προϊόντων, όπως καταναλωτικά ηλεκτρικά προϊόντα (υπολογιστές, κινητά, tablet), ηλεκτρικά οχήματα (EV), κινητήρες αεροσκαφών και ιατρικός εξοπλισμός. Επίσης, χρησιμεύουν στη διύλιση πετρελαίου ενώ έχουν και στρατιωτικές εφαρμογές, στην παραγωγή πυραύλων και συστημάτων ραντάρ.
Το ευρώπιο, για παράδειγμα, είναι βασικό για την κατασκευή τηλεοπτικών οθονών. Το νεοδύμιο και το δυσπρόσιο χρησιμοποιούνται στην κατασκευή μόνιμων μαγνητών που απαιτούν ελάχιστη συντήρηση, καθιστώντας βιώσιμη την τοποθέτηση ανεμογεννητριών στη θάλασσα. Ολα τα στοιχεία έχουν ιδιότητες που είναι δύσκολο να αναπαραχθούν από άλλα υλικά χωρίς σημαντική αύξηση του κόστους ή της τεχνολογικής πολυπλοκότητας.
Το λανθάνιο και το κέριο είναι από τα πιο κοινά μέταλλα σπάνιων γαιών. Το λανθάνιο χρησιμοποιείται στους φακούς φωτογραφικών μηχανών και στον φωτισμό. Το κέριο χρησιμοποιείται στους καταλυτικούς μετατροπείς, οι οποίοι μειώνουν τις εκπομπές των μηχανών εσωτερικής καύσης.
Ποια χώρα είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός;
Η Κίνα αντιπροσωπεύει περίπου το 60% της παγκόσμιας παραγωγής σπάνιων γαιών και το 90% της παραγωγής επεξεργασμένων και μόνιμων μαγνητών. Οι μαγνήτες αυτοί, γνωστοί και ως μαγνήτες νεοδυμίου, δίνουν τη δυνατότητα, όπως προαναφέρθηκε, στις ανεμογεννήτριες να παράγουν ενέργεια και στις μηχανές των αυτοκινήτων να τα ηλεκτροκινούν.
Το Πεκίνο, λόγω του κεντρικού του ρόλου στην εν λόγω βιομηχανία, μπορεί και καθορίζει τις ποσοστώσεις στην παραγωγή, οι οποίες αποτελούν βαρόμετρο της παγκόσμιας προσφοράς.
Οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ενωση εξασφαλίζουν τις προμήθειές τους κυρίως από την Κίνα, ωστόσο, αμφότερες προσπαθούν να ενισχύσουν τη δική τους παραγωγή και να ανακυκλώνουν καλύτερα ό,τι χρησιμοποιούν, ώστε να μειώσουν την εξάρτηση από το Πεκίνο. Είναι ενδεικτικό ότι στο αποκορύφωμα του εμπορικού πολέμου μεταξύ ΗΠΑ – Κίνας, το 2019, τα κινεζικά μέσα ενημέρωσης πρότειναν τη μείωση των εξαγωγών σπάνιων γαιών προς τις Ηνωμένες Πολιτείες ως αντίμετρο στις αμερικανικές κυρώσεις. Το αμερικανοουκρανικό ντιλ πρόκειται να ενισχύσει τη θέση της Ουάσιγκτον απέναντι στο Πεκίνο.
Από την πλευρά της, η Ρωσία διαθέτει τα πέμπτα μεγαλύτερα αποθέματα μετάλλων σπάνιων γαιών παγκοσμίως, σύμφωνα με στοιχεία του Γεωλογικού Ινστιτούτου των ΗΠΑ (USGS), μετά την Κίνα, τη Βραζιλία, την Ινδία και την Αυστραλία. Το USGS εκτιμά ότι τα αποθέματα της Ρωσίας ανέρχονται σε 3,8 εκατομμύρια μετρικούς τόνους, ωστόσο, η Μόσχα εκτιμά ότι είναι σημαντικά μεγαλύτερα.
Σύμφωνα με το υπουργείο Φυσικών Πόρων, η Ρωσία διέθετε αποθέματα 15 μετάλλων σπάνιων γαιών συνολικού ύψους 28,7 εκατομμυρίων τόνων την 1η Ιανουαρίου 2023 (δεν είναι σαφές αν περιλαμβάνει και αυτά των κατεχόμενων εδαφών στην Ουκρανία). Από αυτά, 3,8 εκατομμύρια τόνοι είναι ή θα γίνουν εκμεταλλεύσιμοι. Η Ρωσία στοχεύει να γίνει ένας από τους πέντε κορυφαίους παραγωγούς μετάλλων σπάνιων γαιών με μερίδιο έως και 12% της παγκόσμιας αγοράς έως το 2030, σύμφωνα με τους στρατηγικούς στόχους που έχουν τεθεί.
Πόσο «σπάνιες» είναι οι σπάνιες γαίες;
Τα μέταλλα αυτά δεν θεωρούνται όντως «σπάνια» με την έννοια ότι δεν εντοπίζονται συχνά στο υπέδαφος. Μάλιστα, ορισμένες από τις σπάνιες γαίες εντοπίζονται πιο συχνά ακόμα και από τον μόλυβδο.
Ωστόσο, οι σπάνιες γαίες τείνουν να εξαπλώνονται αραιά στον φλοιό της Γης σε μικρές ποσότητες και να αναμειγνύονται μεταξύ τους ή με άλλα ορυκτά. Ως εκ τούτου, τα μεγαλύτερα κοιτάσματα είναι δύσκολο να βρεθούν και η εξόρυξή τους είναι εξαιρετικά δαπανηρή.
Η επεξεργασία των σπάνιων γαιών περιλαμβάνει συχνά τη χρήση διαλυτών, οι οποίοι μπορεί να παράγουν τοξικά απόβλητα που μολύνουν το έδαφος, το νερό και την ατμόσφαιρα. Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσονται πιο φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες, αλλά δεν χρησιμοποιούνται ακόμη ευρέως.