Με τη θριαμβευτική αναφώνηση: «Δόξα των Θεώ το καταξιωσάντι με τελέσαι τοιούτον έργον. Νενίκηκά σε Σολομών!», ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός, τελεί τα θυρανοίξια της Αγιας Σοφιάς, στις 27 Δεκεμβρίου του 537 μ.Χ. Το έργο των αρχιτεκτόνων Ανθεμίου και Ισιδώρου, ευρύτερα γνωστό και ως το «Κλέος του Ιουστινιανού», ολοκληρώθηκε σε χρόνο ρεκόρ και αποτέλεσε το μεγαλύτερο και πιο σύγχρονο εργοτάξιο της εποχής.
Ο επιβλητικός ναός της Αγίας Σοφίας είναι το πρώτο κτίσμα που αντικρίζει ο επισκέπτης καθώς εισέρχεται από την Προποντίδα. Το ξεχωριστό αυτό σημείο είχαν επιλέξει για να χτίσουν τους ναούς τους, αιώνες πριν από τους Βυζαντινούς, οι ειδωλολάτρες.
Η περιοχή στην οποία χτίστηκε η Αγιά Σοφιά στην Κωνσταντινούπολη είναι ιδιαίτερα σεισμογενής. Παρ΄ όλα αυτά, ο επιβλητικός ναός έμεινε «όρθιος» για 15 αιώνες, αποτελώντας ένα μοναδικό τεχνολογικό επίτευγμα.
Ο πρώτος ναός της Αγίας Σοφίας θεμελιώθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο μετά τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης το 330 μ.Χ. ως πρωτεύουσας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και η ανέγερση του ολοκληρώθηκε από τον γιο του Κωνστάντιο στις 15 Φεβρουαρίου του 360 μ.Χ. Κατά την εποχή του Αρκαδίου, το 404, η πρώτη Αγιά Σοφιά πυρπολείται και θα κτισθεί εκ νέου από τον Θεοδόσιο Β’. Τα εγκαίνια θα γίνουν στις 10 Οκτωβρίου του 415, όμως ο ναός θα πυρποληθεί και πάλι το 532, κατά τη Στάση του Νίκα.
Σχέδιο της Αγιας Σοφιας το 1877
Η κατασκευή του ναού όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, αποτέλεσε έμπνευση του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α’, όραμα του οποίου ήταν ο ναός να είναι όσο το δυνατόν πιο επιβλητικός για να δεσπόζει στη Βασιλεύουσα. Αρχιτέκτονες του ναού ήταν ο Ανθέμιος Τραλλιανός και ο Ισίδωρος ο Μιλήσιος. Για την ολοκλήρωση του κολοσσιαίου έργου δούλεψαν αδιάκοπα επί έξι χρόνια 10.000 τεχνίτες, ενώ το έργο ολοκληρώθηκε μέσα σε μόλις πέντε έτη. Από κάθε σημείο όπου υπήρχε Ελληνισμός, έγινε προσφορά: Τα πράσινα μάρμαρα από τη Μάνη και την Κάρυστο, τα τριανταφυλλιά από τη Φρυγία και τα κόκκινα από την Αίγυπτο. Από τον υπόλοιπο κόσμο προσφέρθηκαν τα πολύτιμα πετράδια, ο χρυσός, το ασήμι και το ελεφαντόδοντο, για τη διακόσμηση του εσωτερικού. Στο προαύλιο του ναού λέγεται πως υπήρχε κρήνη, στην οποία αναγράφεται η φράση «ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ» (νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν, δηλ. ξέπλυνε τις αμαρτίες σου και όχι μόνο το πρόσωπό σου), φράση η οποία, αν αναγνωσθεί ανάποδα (από δεξιά προς τα αριστερά) αποδίδει τις ίδιες λέξεις και επομένως το ίδιο νόημα.
Στα μεγαλειώδη εγκαίνια του ναού, σύμφωνα με το θρύλο, ο Ιουστινιανός, θέλοντας να εκφράσει το θαυμασμό του για το μνημείο και την υπεροχή του έναντι του Ναού του Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα, αναφώνησε «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομών!». Τα θυρανοίξια της Αγιάς Σοφιάς ακολούθησαν διανομές χιλιάδων ελαφιών, βοών, προβάτων και ορνίθων και χιλιάδων μοδίων σίτου στους φτωχούς καθώς και πολυήμερη πανήγυρη.
Για χίλια και πλέον χρόνια (537-1453), η Αγία Σοφία θα αποτελέσει το κέντρο της ορθοδοξίας και του ελληνισμού. Εκεί, ο λαός θα γιορτάσει τους θριάμβους, θα θρηνήσει τις συμφορές και θα αποθεώσει τους νέους αυτοκράτορες.
Η τελευταία λειτουργία τελέστηκε στις 29 Μαΐου του 1453. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ΙΑ’ Δραγάτης, αφού προσευχήθηκε μαζί με το λαό και ζήτησε συγνώμη για λάθη που πιθανόν έκανε, έφυγε για τα τείχη, όπου έπεσε μαχόμενος. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η Αγία Σοφία έγινε τζαμί και με την επανάσταση του Κεμάλ Ατατούρκ μετατράπηκε σε μουσείο.