«Επειδή, σε πολύ σοφία υπάρχει πολλή λύπη · και όποιος προσθέτει γνώση, προσθέτει πόνο.» Εκκλησιαστής 1:18
Το 3ο Μέρος 5/12/2023 (16:00)
Το πρωί της 6ης Αυγούστου 1945 ένα αμερικανικό βομβαρδιστικό με το όνομα «Ένολα Γκαίυ» που 
απογειώθηκε από την Τινιάν των νήσων Μαριάννες έριξε την πρώτη ατομική βόμβα. Η βόμβα έπεσε με αλεξίπτωτο και εξερράγη με πυροδοτικό μηχανισμό στα 600 μέτρα περίπου πάνω από το στόχο της – τη Χιροσίμα. Η ώρα ήταν 8.16΄ π.μ. ακριβώς. Μόλις είχε γεννηθεί ο κόσμος της παντοτινής αβεβαιότητας. Από τότε και για πάντοτε θα αποτελεί μια ημέρα αίσχους για την ανθρωπότητα ως ακροτελεύτια πράξη της απόλυτης συνεργασίας των διασημότερων ατομικών ερευνητών του 20ού αιώνα με το πολιτικο-στρατιωτικό αμερικανικό κατεστημένο με στόχο την υλοποίηση του «πρότζεκτ του διαβόλου». Κι έτσι το άθροισμα από χιλιάδες προσωπικές πράξεις καθαρής συνείδησης, οδήγησε τελικά στη μεγαλύτερη ομαδική ενέργεια εγκληματικής ασυνειδησίας. Γι’ αυτό θα μείνει για πάντα ένα ορόσημο για να θυμίζει μεταξύ των άλλων και την απώλεια της υψηλής ηθικής απ’ όπου ξεπήδησε κάποτε η επιστήμη.
Με αφορμή την πρόσφατη «επέτειο» των 73 χρόνων από τη ρίψη της πρώτης ατομικής βόμβας, επιχειρείται εδώ μια σύντομη παρουσίαση του χρονικού του δραματικού πεπρωμένου των ατομικών ερευνητών που στρατολογήθηκαν στο ειδεχθέστερο ερευνητικό πρόγραμμα στην ιστορία της επιστήμης, τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου.
Η ιστορία της γέννησης της ατομικής βόμβας έχει αναμφίβολα κάτι να προσφέρει στον καθένα μας. Για τον πυρηνικό φυσικό είναι η μυθική αφήγηση μιας 
επιστημονικής εποποιίας σε πρωτοφανή κλίμακα. Για τον τεχνικό είναι η γιγαντιαία τεχνολογική προσπάθεια για την οποία ξοδεύτηκε το αστρονομικό ποσό, για την εποχή εκείνη, των 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Για τον πολιτικό-ιστορικό αποτελεί τον θρύλο των μηχανορραφιών των παρασκηνίων απέναντι στη διεθνή εχθρότητα και καχυποψία. Για τον φιλόσοφο της ηθικής πρόκειται για μια μελέτη των συγκρούσεων της νομιμοφροσύνης και των αντιθέσεων που προκαλούσαν στον επιστήμονα ή στον πολιτικό τα ίδια του τα ένστικτα και η ηθική του συγκρότηση. Τέλος, για τον απλό άνθρωπο δεν είναι μια σαν όλες τις ιστορίες του πολέμου. Είναι το χρονικό που μπορεί να περιγραφεί μόνο από τις ανατριχιαστικές εμπειρίες των μελών ενός τεράστιου θιάσου 150.000 μελών, με χαρακτήρες που κλιμακώνονταν από τον πιο αφοσιωμένο ερευνητή μέχρι τον πλέον δόλιο μυστικό πράκτορα. Εμπειρίες που εκφράζονται με λόγια της περιοχής του μύθου ή της θεολογίας. Λόγια που δεν θέλει να τα θυμάται. Είναι πιθανό αυτή η έλλειψη μνήμης να είναι το μέτρο της απέχθειας για τα γεγονότα που βιώνουμε μέχρι σήμερα.
Κοσμογονικές αλλαγές στη σύλληψη του Φυσικού Κόσμου κατά τον μεσοπόλεμο
Το έργο του Αϊνστάιν για τον συσχετισμό μάζας και ενέργειας αποτέλεσε τη θεωρητική βάση για τη δημιουργία της ατομικής βόμβας. Όμως το «εναρκτήριο λάκτισμα» για τη γένεση της ατομικής βόμβας δόθηκε από τον διάσημο ατομικό ερευνητή Ερνστ Ράδερφορντ αμέσως μετά το τέλος του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου. Τον Ιούνιο του 1919 δημοσίευσε ότι είχε πετύχει την πραγμάτωση ενός από τα πιο παλιά όνειρα της ανθρωπότητας: τη μετατροπή του ατόμου του αζώτου. Η «transmutatio materiae» των αλχημιστών είχε γίνει πραγματικότητα!
Η Φυσική ήδη είχε αλλάξει ριζικά όταν οι δύο Γερμανοί Χάιζενμπεργκ και Σραίντινγκερ παρουσίασαν τη βασική θεωρία πάνω στην οποία στηρίχθηκε η πλήρης ανοικοδόμηση της Φυσικής – τη θεωρία της «κβαντομηχανικής» ή «κυματομηχανικής». Η δημιουργία της κβαντομηχανικής υπήρξε ασφαλώς μία φανταστική επίτευξη και τα δεκαπέντε χρόνια που ακολούθησαν (1925-1940) αποτελούν ίσως τον χρυσό αιώνα της φυσικής. Προς το τέλος του μεσοπολέμου οι κυβερνήσεις έπαυσαν να διαθέτουν ασήμαντα ποσά για την επιστημονική έρευνα. Το 1940 η ετήσια επένδυση των ΗΠΑ για έρευνες έφτασε στο επίπεδο των 300.000.000 δολαρίων.
Κατά τα χρόνια που επακολούθησαν μέχρι τη Χιροσίμα, σημειώθηκε η μεγαλύτερη μεταμόρφωση του ειρηνικού και ασκητικού ακαδημαϊκού τοπίου σε μια ανήθικη στρατιωτικο-πολιτική εκμετάλλευση. Η εποποιία των ατομικών φιλοσόφων αποκτούσε ξαφνικά τεράστια σημασία για τη βιομηχανία του ολέθρου, ώστε να μην μπορεί πια να παραμείνει στην αποκλειστική δικαιοδοσία της ακαδημαϊκής κοινότητας. Το εργαστήριο γίνεται στρατώνας και οι συνέπειες επρόκειτο να επηρεάσουν βαθύτατα και αναπόδραστα τις αντιλήψεις μας για την υψηλή αποστολή του ανθρώπου, για τον πόλεμο και την ειρήνη, για τις πολιτικο- κοινωνικές δομές και για το επερχόμενο τέλος της Δημοκρατίας.
Η Ευρώπη ρακένδυτη και φοβισμένη από τις καταστροφικές συνέπειες του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου δεν είχε τη δύναμη να καταλάβει τη βαθιά αλλαγή που οι πρόδρομοι προφήτες Πλανκ και Αϊνστάιν είχαν ευαγγελισθεί. Οι Ράδερφορντ και Μπωρ δείχνουν τώρα ότι το αδιαίρετο είναι διαιρετό και το στερεό δεν είναι σταθερό, αλλά στον μικρόκοσμό του βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και αλλαγή. Ήδη από τον 17ο αιώνα οι ακαδημίες των επιστημών είχαν αποφασίσει να παραμερίσουν από τις συνεδριάσεις τους κάθε συζήτηση με θέμα ηθικό, πολιτικό ή θεολογικό. Είναι ακόμα γεγονός πως το 1919 δεν υπήρχε η ελεύθερη και ανεξάρτητη επιστημονική έρευνα. Ο 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος που μόλις είχε τελειώσει, είχε δείξει πολύ καθαρά με τα νέα του όπλα (βγαλμένα από την εφαρμογή των νέων επιστημονικών ανακαλύψεων) την αναδυόμενη μοιραία σχέση του πανεπιστημιακού εργαστηρίου με την αιματηρή πραγματικότητα του πεδίου μάχης.
Την εποχή εκείνη το ενδιαφέρον των ατομικών ερευνητών εστιαζόταν σε τρεις πόλους έλξης: το Καίμπριτζ με τον Ράδερφορντ, την Κοπεγχάγη με τη σχολή του σοφού Νηλς Μπωρ, αρχιερέα του θαυμαστού και μυστηριώδους μικρόκοσμου, και το Γκαίττινγκεν στη Γερμανία με τη διάσημη τριανδρία: Μαξ Μπορν, Τζαίημς Φρανκ και Ντάβιντ Χίλμπερτ.
Ένας από τους πολλούς νέους Αμερικανούς που προσέλκυσε η διάσημη τριάδα του Γκαίττιγκεν ήταν το αποκαλούμενο «παιδί θαύμα», ο Ρόμπερτ Οππενχάιμερ, ο μετέπειτα αποκληθείς «πατέρας της ατομικής βόμβας». Ο πολυπράγμων «Όππι» παράλληλα με τη θεωρητική φυσική παρακολουθούσε ακόμα μαθήματα φιλοσοφίας και φιλολογίας. Συνεπαρμένος από την ανάγνωση της «Κόλασης του Δάντη» αναρωτιόταν γιατί ο Δάντης τοποθέτησε την ανικανοποίητη «αιώνια αναζήτηση» στην Κόλαση και όχι στον Παράδεισο. Την απάντηση την έδωσε ο ίδιος στον εαυτό του αρκετά χρόνια αργότερα (άνοιξη 1956), όταν τα χρόνια της ομαδικής ασυνειδησίας και της ηθικής συντριβής των ατομικών ερευνητών που ακολούθησαν τη ρίψη της ατομικής βόμβας τον οδήγησαν στην τραγική ομολογία: «Δυστυχώς κάναμε τη δουλειά του διαβόλου».
Η σύγκρουση με την πολιτική
Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του Χίτλερ και του Στάλιν δεν άργησαν να έρθουν σε σκληρή σύγκρουση με την καλπάζουσα νέα φυσική. Η μοντέρνα φυσική, ιδιαίτερα όπως είχε αναπτυχθεί στα μητροπολιτικά κέντρα της Δύσης (Γκαίττιγκεν, Κοπεγχάγη, Καίμπριτζ, Μόναχο κ.α.) φαινόταν στους Σοβιετικούς κομισάριους «ιδεολογικά ύποπτη». Ήταν για τους Σοβιετικούς φιλοσόφους «επικίνδυνος ιδεαλισμός», που μπορούσε να οδηγήσει σε «εκκλησιαστικό σκοταδισμό». Ο Γιάκοφ Φρένκελ, ο μεγαλύτερος καθηγητής φυσικής στη Σοβιετική Ένωση, κατηγορήθηκε για έλλειψη σαφήνειας και σταθερότητας έναντι του υλισμού. Στη Μόσχα, δεν δεχόντουσαν πια από τους επιστήμονες την «ουδέτερη» στάση και απαιτούσαν την εκδήλωση της απόλυτης ιδεολογικής πίστης. Το επιστημονικό οπλοστάσιο των Ρώσων περιλάμβανε τώρα και ένα νέου τύπου εργαστήριο με έγκλειστους επιστήμονες. Ο τύπος αυτός εργαστηρίου ονομάσθηκε sharashka (шара́ шка) και περιγράφεται από τον Σολζενίτσιν στο βιβλίο του «Ο πρώτος κύκλος».
Στη Γερμανία με την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού, ένας μικρός όμιλος ναζιστών ερευνητών, συσπειρωμένοι πίσω από δύο βραβεία Νόμπελ (Λέναρντ και Σταρκ), δήλωναν ότι η θεωρία του Αϊνστάιν ήταν «εβραϊκή μπόχα» και όσες εργασίες έδιναν αναφορές στις ανακαλύψεις του Αϊνστάιν και του Μπωρ τις ονόμαζαν «Eβραϊκή Φυσική». Ένα μήνα μετά την αρπαγή της εξουσίας από τον Χίτλερ ένα τηλεγράφημα από το Βερολίνο πρόσταζε την αποπομπή επτά σοφών καθηγητών, μεταξύ των οποίων και ο διάσημος Μαξ Μπορν. Έχει ιδιαίτερη σημασία να αναφερθεί ότι μόνο ένας είχε το θάρρος να διαμαρτυρηθεί για την απόλυση των Εβραίων καθηγητών, ο φυσιολόγος Καίλερ. Όλοι οι άλλοι προτίμησαν τη συνεργασία με τους ναζί για να διατηρήσουν την πανεπιστημιακή τους έδρα. Έτσι έγιναν σιωπηλοί συνένοχοι σε ένα καθεστώς που οδήγησε τον κόσμο στον όλεθρο του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου.
Για όλους αυτούς τους κατατρεγμένους ατομικούς ερευνητές όσο μεγάλωνε το φάσμα του ναζισμού στην Ευρώπη μόνο η Κοπεγχάγη μπορούσε να είναι τόπος προσωρινής διαμονής. Το πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Θεωρητικής Φυσικής υπό τη διεύθυνση του διάσημου σοφού δασκάλου Νηλς Μπωρ, συγκέντρωνε φυσικούς απ’ όλες τις χώρες του κόσμου από διάφορες φυλές και ιδεολογίες. Ο ακούραστος Μπωρ, με την οικονομική βοήθεια του Λόρδου Ράδερφορντ, έβρισκε πάντα κάποιο τρόπο να βοηθήσει τους συναδέλφους του που είχαν χάσει την πανεπιστημιακή τους θέση από την επέλαση της πολιτικής στους ειρηνικούς χώρους του Πανεπιστημίου. Η κατάσταση αυτή δεν μπορούσε βέβαια να κρατήσει για πάντα.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες παρά το οικονομικό κραχ στα δύο πρώτα χρόνια της ανόδου του Χίτλερ, με τις εκατοντάδες πανεπιστήμια και ινστιτούτα και την αστείρευτη πηγή των μυστικών τους υπηρεσιών, κατάλαβαν τις ανεκτίμητες γνώσεις όλων αυτών των διανοούμενων προσφύγων και τους προσέφεραν αρκετές θέσεις. Έτσι το φθινόπωρο του 1933 ο Αϊνστάιν δέχθηκε πρόσκληση του Ινστιτούτου Προχωρημένων Σπουδών στο Πρίνστον. Από την ημέρα αυτή που ο «Πάπας της Φυσικής» μετακόμισε στις ΗΠΑ, η Αμερική έγινε το κέντρο των φυσικών επιστημών και έτσι αναπόδραστα έγινε η μήτρα που γέννησε την ατομική βόμβα. Από την άλλη μεριά ο Σοβιετικός πατριωτισμός και ο φόβος για σαμποτάζ και κατασκοπεία ήταν η αιτία να γίνεται κάθε μέρα πιο βαθύ το χάσμα του «απατηλού και επικίνδυνου ιδεαλισμού» των δυτικών ατομικών φιλοσόφων έναντι της «σαφήνειας και σταθερότητας του υλισμού» των Σοβιετικών συναδέλφων τους.
Το 1935 ο Ούγγρος φυσικός Λέο Σιλλάρ, συναισθανόμενος τα ολέθρια αποτελέσματα για την ανθρωπότητα των εξελίξεων στη διάσπαση του ατόμου, ζήτησε από τους συναδέλφους πρωταγωνιστές των πυρηνικών ερευνών, τουλάχιστον προσωρινά να μην ανακοινώνονται τα μελλοντικά αποτελέσματα. Η πρότασή του αυτή απορρίφθηκε απ’ όλους. Έτσι σε μία στροφή της παγκόσμιας ιστορίας μέσα σε λίγους μήνες Χίτλερ και νετρόνιο εμφανίσθηκαν μαζί. Όταν ο Τύπος, ύστερα από τους πρώτους ενθουσιασμούς άρχισε να ανησυχεί για τις ενδεχόμενες χρήσεις της ατομικής ενέργειας, ο αρχιερέας της ατομικής διάσπασης Λόρδος Ράφερφορντ, έσπευσε να τους καθησυχάσει: «Οι επιστήμονες που κάνουν αυτά τα πειράματα δεν ψάχνουν να βρουν καινούργιες πηγές ενέργειας, ούτε να παράγουν ακριβά και σπάνια στοιχεία. Η αιτία είναι πολύ πιο βαθιά. Εδρεύει στην ακαταμάχητη έλξη που ασκεί στον άνθρωπο η ανακάλυψη των μεγάλων μυστηρίων της φύσης».
Το ίδιο καθησυχαστικοί ήταν και οι άλλοι διάσημοι πρωταγωνιστές όπως ο Νηλς Μπωρ, όταν στο Πρίνστον (1939) ανέφερε δεκαπέντε λόγους που κάνουν απίθανη γι’ αυτόν την πρακτική εκμετάλλευση της διασπάσεως του ατόμου, ή ο Όττο Χαν που σε στενό κύκλο αναφώνησε: «Ο Θεός δεν θα το επιτρέψει». Αλλά ακόμη και ο Αϊνστάιν στις αρχές του 1939 δεν πίστευε στην απελευθέρωση της ατομικής ενέργειας.
Δεκαπέντε χρόνια αργότερα ο ατομικός φυσικός Εμίλιο Σεγκρέ στην κηδεία του μεγάλου δασκάλου του, Ενρίκο Φέρμι, τον αποχαιρετούσε με την ακόλουθη αφοπλιστική ομολογία: «Ο Θεός στις ανεξιχνίαστες βουλές του, τύφλωσε τον καθένα μας προς το φαινόμενο της διασπάσεως του ατόμου». Μέσα σε αυτές τις λίγες γραμμές είχε γραφεί ο επίλογος του πεπρωμένου των πρωταγωνιστών της εποποιίας της διασπάσεως του ατόμου, των ιπποτών της Αποκάλυψης.
Τα Νόμπελ στις διαταγές του Πενταγώνου
Στα 1942 ο Ρούσβελτ και ο Τσώρτσιλ αποφάσισαν να συγκεντρώσουν όλες τις προσπάθειες Άγγλων και Αμερικανών ερευνητών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η ανώτερη διεύθυνση ανατέθηκε σε μια επιτροπή με τρία μέλη από τις ένοπλες δυνάμεις: τον στρατηγό Στάιερ, τον ναύαρχο Πάρνελ και τον τρομερό «καραβανά» στρατηγό Γκροβς. Τους επιτελείς στρατιωτικούς πλαισίωναν και δύο ατομικοί ερευνητές: οι Μπους και Κόναντ. Από τις 13 Αυγούστου 1942 το πρόγραμμα ονομάσθηκε «D.S.M. Project» ή «Σχέδιο Μανχάτταν». Από εκείνη τη στιγμή όλοι οι συμμετέχοντες διαπρεπείς ατομικοί ερευνητές – ανάμεσά τους και αρκετά βραβεία Νόμπελ – χαρακτηρίσθηκαν σαν «επιστημονικό προσωπικό» και δεσμεύθηκαν να υποταχθούν απόλυτα στους στόχους του τρομερού στρατιωτικού μυστικού. Δεν υπάρχει προηγούμενο στην ιστορία της επιστήμης που τόσα λαμπρά μυαλά δέχθηκαν με τόση ευκολία να υποταχθούν στο ζυγό μιας στρατιωτικής διοίκησης με σκοπό το ειδεχθέστερο επίτευγμα της επιστήμης μέχρι σήμερα.
Ο άνθρωπος που δέσποζε στο «Πρόγραμμα Μανχάτταν» ήταν ένας «καραβανάς», στρατιώτης καριέρας: ο Λέσλι Γκροβς, σαράντα έξι χρονών. Σε όλη του τη σταδιοδρομία έμεινε δεκαέξι χρόνια λοχαγός και μόνο στην αρχή του πολέμου πήρε τον τίτλο του συνταγματάρχη, και αυτόν προσωρινά. Όταν λοιπόν βρέθηκε σε αυτή τη θέση ήταν πλέον το σκαλί που περίμενε τόσα χρόνια για να γίνει επιτέλους απ’ ευθείας στρατηγός. Ήταν ο άνθρωπος που ηγήθηκε σε μια ντουζίνα ατομικών φιλοσόφων και οδήγησε την ανθρωπότητα στον πυρηνικό όλεθρο και την παγκόσμια αβεβαιότητα, ανεπιστρεπτί μέχρι σήμερα…
Τον Ιούλιο του 1943 ανατέθηκε η διεύθυνση του εργαστηρίου στο Λος Άλαμος στον σαραντάρη τότε Οππενχάιμερ. Μεταξύ των άλλων καθηκόντων του ήταν να στρατολογήσει τους καλύτερους φυσικούς της Αμερικής και να τους πείσει να εγκατασταθούν στην έρημο της Νεβάδα. Με την ακτινοβολία του ονόματός του και το «πνευματικό σεξ-απήλ» που διέθετε κατόρθωσε να πείσει πολλά από τα «θύματά» του να πάρουν μέρος σε αυτή την επιστημονική-διαβολική εποποιία.
Όσο προχωρούσαν οι εργασίες στο Λος Άλαμος άρχισαν δειλά-δειλά να εμφανίζονται οι πρώτες αναταράξεις στη συνείδηση των ατομικών επιστημόνων και κυρίως των ηλικιακά νέων. Ήδη από το φθινόπωρο του 1944 μία ομάδα από έξι ατομικούς επιστήμονες συνέγραψε την πρώτη σημαντική μελέτη με τίτλο «Πυρηνικές Προοπτικές» με ηθικούς και φιλοσοφικούς προβληματισμούς με στόχο να κρατήσουν σε έλεγχο το τέρας που κατασκεύαζαν. Η μελέτη αυτή παρέμεινε ανέκδοτη για πολλά χρόνια ακόμα και μετά τη λήξη του πολέμου. Παρ’ όλα αυτά, οι «αντιρρησίες συνείδησης» ήταν μία οικτρή μειοψηφία.
Σήμερα, με τη μεγάλη χρονική απόσταση από τα γεγονότα του «Μανχάτταν Πρότζεκτ», δύσκολα μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός ότι εξέχοντες Γερμανοί πυρηνικοί φυσικοί, βραβευμένοι με Νόμπελ, ζώντας σε ένα σκληρό δικτατορικό καθεστώς, θέλησαν να εμποδίσουν την κατασκευή της ατομικής βόμβας, ενώ οι Δυτικοί συνάδελφοί τους φάνηκαν πρόθυμοι να συνεργασθούν με το Πεντάγωνο και να πρωταγωνιστήσουν γράφοντας την πιο μαύρη σελίδα στην ιστορία της επιστήμης.
Ὤδινεν ὄρος καὶ ἔτεκεν τέρας
Στις 15 Ιουλίου 1945 δοκιμάσθηκε η πρώτη ατομική βόμβα στη μέση της ερήμου της Νεβάδα. Στην πραγματικότητα, η βόμβα που δοκιμάσθηκε είχε εκρηκτική δύναμη μεταξύ 17 και 20 τόνων τρινιτροτολουόλης (TNT), δηλαδή δέκα, είκοσι, τριάντα, ακόμα και έως εκατό φορές περισσότερο απ’ ότι οι πιο πολλοί από τους σοφούς «πατέρες» αυτού του τρομακτικού όπλου είχαν προβλέψει! Οι σκηνές φρίκης που επακολούθησαν ήταν συγκλονιστικές για τους παριστάμενους, και όλοι εκφράζονταν για το γεγονός με θεολογικές περιγραφές, αν και δεν είχαν θρησκευτικές προκαταλήψεις. Να πώς περιγράφει ο στρατηγός Φάρρελλ την κόλαση που επακολούθησε:
«Όλος ο τόπος πλημμύρισε από ένα παμφάγο φως, πολλές φορές πιο δυνατό από τον σημερινό ήλιο… Έπειτα από τριάντα δευτερόλεπτα έγινε η έκρηξη · η πίεση του αέρα χτύπησε σκληρά τους ανθρώπους και τα άψυχα, και ακούστηκε ένα ηχηρό, μακρύ και πένθιμο μουγγρητό, όμοιο με το μήνυμα της Δευτέρας Παρουσίας. Αυτή η βαριά βροντή μας έκανε να σκεφθούμε πως εμείς, ελάχιστα όντα, με το βλάσφημο θράσος μας, τολμήσαμε να ταράξουμε τις δυνάμεις που ως τότε ανήκαν στον Μεγαλοδύναμο. Τα λόγια δεν μπορούν να εκφράσουν, για να γίνει αντιληπτή σε όσους δεν έζησαν τις στιγμές εκείνες, την αίσθηση που γέμισε το σώμα, τη σκέψη και την ψυχή μας. Έπρεπε να βρίσκεται κανείς εκεί για να το αντιληφθεί.»
Ο Λέο Σιλλάρ, ο κυριότερος πρωταγωνιστής υπέρ της κατασκευής της ατομικής βόμβας, λίγους μήνες πριν την ρίψη της βόμβας έκανε μια απελπισμένη προσπάθεια να ξαναπιάσει και να κλείσει στο κλουβί το ολέθριο «τζίνι». Ήταν ο ίδιος που το καλοκαίρι του 1939 ζήτησε από τον Αϊνστάιν να εξαντλήσει την επιρροή του στην αμερικανική κυβέρνηση για την κατασκευή της ατομικής βόμβας. Τώρα, και οι δύο μαζί υπέγραφαν ένα γράμμα με ένα λεπτομερές υπόμνημα του Σιλλάρ για τον πρόεδρο Ρούζβελτ με την ελπίδα να αποτρέψουν την ρίψη της ατομικής βόμβας. Το γράμμα αυτό δεν διαβάστηκε ποτέ από τον Ρούζβελτ. Όταν το νέο αυτό μαθεύτηκε στους εργαζόμενους ερευνητές στα εργαστήρια του «Μανχάτταν Πρότζεκτ» δημιούργησε μία έντονη ανησυχία. Οι νέοι επιστήμονες εκδήλωναν όλο και πιο έντονα την αντίθεσή τους στη χρήση της ατομικής βόμβας. Το Πανεπιστήμιο του Σικάγο συγκρότησε μια επταμελή επιτροπή Σοφών με επικεφαλής τον Τζαίημς Φρανκ (βραβείο Νόμπελ) και μέλη τούς: Σιλλάρ, Ραμπίνοβιτς, Χιουζ, Σήμπορκ, Στερνς και Τζ. Τζ. Νίκσον. Οι «επτά του Σικάγο» συνέταξαν την «Έκθεση Φρανκ» που υποβλήθηκε τον Ιούνιο του 1945 ιδιοχείρως στον υπουργό Στρατιωτικών Στίμσον, και προειδοποιούσαν για τον αντίκτυπο και τις παγκόσμιες τρομερές συνέπειες από την ρίψη της βόμβας στην Ιαπωνία.
Η «Έκθεση Φρανκ» διαβιβάσθηκε στην ειδική επιτροπή, το αποκαλούμενο «Επιστημονικό Κλιμάκιο» που συγκροτούσαν οι τέσσερις διασημότεροι ακαδημαϊκοί – Κόμπτον, Φέρμι, Λώρενς και Οππενχάιμερ – προκειμένου να αποφανθούν. Οι τέσσερις αυτοί Σοφοί κρατούσαν στα χέρια τους τη δυνατότητα να εξετάσουν και πάλι, και ενδεχομένως να εμποδίσουν, την ρίψη της βόμβας σε στρατιωτικούς στόχους, κατοικημένες περιοχές, σπίτια, ανθρώπινες υπάρξεις. Η επιτροπή ακολούθησε την τακτική του Πόντιου Πιλάτου: «Η ιδιότητα του επιστήμονα, δεν μας υπαγορεύει καμία ιδιαίτερη υποχρέωση να απαντήσουμε στο ερώτημα αν θα πρέπει να γίνει χρήση της βόμβας ή όχι» και κατέληξε με έναν απίστευτο κυνισμό στη διαπίστωση και διαβεβαίωση ότι: «Δεν πιστεύουμε πως η έκρηξη ενός από αυτά τα βαρελότα (fire crackers) σε μία έρημο είχε κανένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα»!
Το πρωί της 6ης Αυγούστου 1945, η βόμβα έπεσε στη Χιροσίμα. Η ώρα ήταν 8.16΄ π.μ.. Στη μονογραφία «Χωρίς σπουδαίο λόγο» των Φλέτσερ Κνέμπελ και Τσαρλς Μπαίιλεϋ, διαβάζουμε:
«Για όσους βρίσκονταν εκεί και επέζησαν για να θυμούνται τη στιγμή που ο άνθρωπος για πρώτη φορά έστρεψε εναντίον του τις στοιχειακές δυνάμεις του σύμπαντός του, το πρώτο δευτερόλεπτο ήταν καθαρό φως, εκτυφλωτικό, έντονο φως – φως μια τρομακτικής ομορφιάς και ποικιλίας… Μπορεί να υπήρξε και ήχος, αλλά κανείς δεν τον άκουσε.
Η αρχική λάμψη εξαπέλυσε μια σειρά από δεινά. Πρώτη ήρθε η θερμότης. Κράτησε για μια στιγμή, ήταν όμως τόσο έντονη που έλιωσε τα κεραμίδια στις στέγες, τους κρυστάλλους του χαλαζίτη μέσα στους γρανιτόλιθους, καρβούνιασε σε έκταση δύο σχεδόν μιλίων τους τηλεφωνικούς στύλους κι έκανε στάχτη τα ανθρώπινα πλάσματα που βρίσκονταν εκεί κοντά – σε τέτοιο βαθμό που τίποτε δεν έμεινε σαν κατάλοιπο παρά μόνο οι σκιές τους καμένες πάνω στην άσφαλτο ή στους πέτρινους τοίχους… Σε μια ακτίνα τεσσάρων χιλιομέτρων κάηκε το γυμνό δέρμα όλων των ανθρώπων.
Μετά το κάψιμο ήρθε η έκρηξη. Έκρηξη σαρωτική με κίνηση απομακρύνσεως από την πύρινη σφαίρα, με τη δύναμη ενός ανέμου 800 χιλιομέτρων την ώρα. Μόνο τα αντικείμενα που παρουσίαζαν ελάχιστη επιφάνεια αντιστάσεως – οι κουπαστές στις γέφυρες, οι σωλήνες, οι στύλοι – παρέμειναν στη θέση τους… Κατά τα λοιπά, μέσα σ’ έναν γιγάντιο κύκλο με διάμετρο τριάμισι χιλιομέτρων και περισσότερο, τα πάντα είχαν γίνει συντρίμμια.
Η θερμότητα και η έκρηξη προκάλεσαν και τροφοδότησαν χιλιάδες φωτιές σε χιλιάδες σημεία μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα… Σε ορισμένα σημεία η ίδια η γη έμοιαζε να ξερνά φωτιά – γιατί ήταν αμέτρητες οι φλόγες, σαν πύρινοι πίδακες που αναπήδησαν αυτόματα από την ακτινοβόλο θερμότητα.
Λίγα λεπτά μετά την έκρηξη άρχισε να πέφτει μια παράξενη βροχή. Οι σταγόνες ήταν μεγάλες σαν βόλοι – και μαύρες! Το τρομακτικό αυτό φαινόμενο προέκυψε από την εξάτμιση της υγρασίας της πύρινης σφαίρας και τη συμπύκνωσή της στο σύννεφο που ανέβλυσε από αυτή. Καθώς το σύννεφο που είχε σχηματισθεί από τους υδρατμούς και τον κονιορτό της Χιροσίμα έφτασε σε μεγαλύτερο ύψος και σε ψυχρότερα στρώματα αέρος, οι υδρατμοί συμπυκνώθηκαν και έπεσαν κάτω σαν βροχή. Η βροχή δεν ήταν ικανή να σβήσει τις φωτιές, ήταν όμως ικανή, σαν “μαύρη βροχή”, να αποκορυφώσει την κατάπληξη και τον πανικό…
Μετά τη βροχή ήρθε ο άνεμος – ο μεγάλος “Άνεμος της φωτιάς” – που φύσαγε προς το κέντρο της καταστροφής και στροβιλιζόταν και μεγάλωνε την έντασή του καθώς ο αέρας πάνω από τη Χιροσίμα θερμαινόταν διαρκώς και περισσότερο και πύρωνε από τις μεγάλες φωτιές. Ο άνεμος φυσούσε τόσο ορμητικά που ξερίζωνε πελώρια δέντρα από τα πάρκα, όπου κατέφευγαν όσοι είχαν επιζήσει. Χιλιάδες άνθρωποι τρέχανε, τρέχανε αλόγιστα στα τυφλά, χωρίς να ξέρουν για πού – μόνο και μόνο για να βγουν έξω από την πόλη. Μερικοί στα προάστια, όταν τους έβλεπαν να έρχονται, νόμιζαν στην αρχή ότι ήταν Νέγροι, όχι Ιάπωνες – τόσο μαύρο ήταν το δέρμα τους. Οι πρόσφυγες δεν μπορούσαν να εξηγήσουν πώς είχαν καεί. “Είδαμε τη λάμψη”, έλεγαν, “και να τι συνέβη”».
Σήμερα γνωρίζουμε ότι η τεράστια ενέργεια που εκλύεται κατά την έκρηξη μίας ατομικής βόμβας κατανέμεται σε τρεις μορφές: 50% υπό μορφή ωστικού κύματος, 35% ως θερμότητα και 15% σε πυρηνικές ακτινοβολίες. Εάν υπολογίσουμε τις επιπτώσεις που θα έχει, στους κατοίκους μιας πόλης, η έκρηξη μίας βόμβας μεσαίας ισχύος (δηλαδή ενός μεγατόνου – 50 φορές μεγαλύτερη από τη βόμβα της Χιροσίμα) τότε θα συμβούν τα εξής:
το ωστικό κύμα θα είναι σαρωτικό, καθώς η ατμοσφαιρική πίεση διπλασιάζεται και ο άνεμος τρέχει με ταχύτατα 700-800 χλμ/ώρα. Οι άνθρωποι εκτοξεύονται στον αέρα σαν παιχνιδάκια και υφίστανται κάθε είδους οργανικές βλάβες. Οι ανθρώπινες κοιλότητες θα υποστούν μια μεγάλη υπερπίεση και οι πνεύμονες διάτρηση. Τα ζωτικά όργανα, όπως η καρδιά και ο εγκέφαλος, θα καταστραφούν.
Κατά την έκρηξη δημιουργείται μία σφαίρα φωτιάς, της οποίας η θερμοκρασία συγκρίνεται με αυτή του ήλιου, δηλαδή της τάξης πολλών εκατομμυρίων βαθμών. Η λάμψη θα προκαλέσει τύφλωση στα άτομα που θα βρίσκονται ακόμη και 50 χιλιόμετρα μακριά από τον τόπο της έκρηξης. Όσα άτομα υποστούν ακτινοβόληση πάνω από 600 Rads δεν έχουν καμία ελπίδα επιβίωσης. Τέλος, καμία ιατρική βοήθεια δεν είναι δυνατή.
Ο «Ψυχρός Πόλεμος» είχε αρχίσει πριν ακόμα ο άλλος τελειώσει. Ο Άγγλος Π. Μ. Μπλάκεττ (βραβείο Νόμπελ), το 1948 στο βιβλίο του «Στρατιωτικές και Πολιτικές Συνέπειες της Ατομικής Ενέργειας» αποκάλυψε πως ο Τρούμαν διέταξε την ρίψη της βόμβας για να προλάβει την είσοδο των Ρώσων στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας. Οι Ρώσοι με ένα απίστευτα περίπλοκο, όσο και αποτελεσματικό κατασκοπευτικό δίκτυο, είχαν εξασφαλίσει το μυστικό της ατομικής βόμβας. Η σοβιετική βιομηχανία χρειάσθηκε τέσσερα χρόνια (1945-1949) για να κατασκευάσει την πρώτη ατομική βόμβα που εξερράγη δοκιμαστικά κάπου στην Σοβιετική Ένωση, τον Αύγουστο του 1949.
Η είδηση του ατομικού βομβαρδισμού ανακοινώθηκε πρώτα στον διάσημο Γερμανό ατομικό Χαν από τους Αμερικανούς αξιωματικούς που ήταν υπεύθυνοι για τη φρούρησή του στην Αγγλία. Όταν άκουσε την είδηση, έξαλλος φώναξε: «Πώς! Εκατό χιλιάδες θύματα;», για να πάρει την απάντηση από τους δεσμοφύλακές του: «Καλύτερα ο θάνατος μερικών χιλιάδων κίτρινων, παρά ενός από τα δικά μας “μπόιζ”». Ακριβώς όμως με το ίδιο επιχείρημα είχε δικαιολογήσει ο Χίτλερ τον βομβαρδισμό της Ολλανδίας…
Από την επόμενη μέρα της πτώσης της βόμβας στη Χιροσίμα, στο «στρατόπεδο» του Λος Άλαμος επικράτησε μεταξύ των πρωταγωνιστών της βόμβας σύγχυση και ταραχή. Στα μάτια των απλών Αμερικανών φάνταζαν με τους μυθικούς Τιτάνες και τον Προμηθέα που τόλμησε να προκαλέσει τον Δία · στη συνείδησή τους γινόταν μία διαπάλη. Μπορούσαν άραγε να νιώσουν συγχρόνως έπαρση και ντροπή; Ο Ρ. Μπρόντι λίγες ημέρες αργότερα μίλησε στους δημοσιογράφους για λογαριασμό του, καθώς και των συναδέλφων του στο Λος Άλαμος: «Αν πρέπει να μιλήσω με πλήρη ειλικρίνεια, η ανακούφιση που νιώσαμε (από τη ρίψη της ατομικής βόμβας) ξεπερνούσε τη συγκίνησή μας. Επιτέλους μάθαιναν οι οικογένειές μας και οι φίλοι μας γιατί είχαμε εξαφανισθεί τόσα χρόνια. Επιτέλους κάναμε το καθήκον μας και τώρα ξέρουμε και εμείς οι ίδιοι πως η δουλειά μας δεν πήγε χαμένη. Εγώ προσωπικά δεν έχω κανένα αίσθημα ενοχής». Ενώ ο «καραβανάς» στρατηγός Γκροβς σε μια επιτροπή του Κογκρέσου δήλωσε δημόσια πως ο θάνατος από ακτινοβολία ήταν «πολύ ευχάριστος».
Η αφύπνιση των συνειδήσεων…
Με τον τίτλο «Η βόμβα που έπεσε πάνω στην Αμερική», ο ποιητής Χ. Χάγκεντορν έγραφε: «Όταν η βόμβα έπεσε στην Αμερική, έπεσε πάνω σε ανθρώπους. Δεν τους κομμάτιασε όπως τους ανθρώπους της Χιροσίμα… Διέλυσε όμως κάτι πολύ σημαντικό για τους μεγάλους και τους ταπεινούς: τη σύνδεσή τους με το παρελθόν και με το μέλλον. Τότε μίλησε η συνείδηση της Αμερικής: Τι κάνουμε χώρα μου, τι κάνουμε;».
Μετά την πτώση της βόμβας τα γεγονότα εξελίχθηκαν γρήγορα. Τον Οκτώβριο του 1945 ο Οππενχάιμερ, προς γενική έκπληξη, ανακοίνωσε την αποχώρησή του από το πυρηνικό εργαστήριο του «Διαβόλου» στο Λος Άλαμος. Η γενική εντύπωση που άφηνε στους παλιούς και αγαπημένους φοιτητές του, που τους είχε στρατολογήσει στο Λος Άλαμος, ήταν πλέον πολύ διαφορετική. Νόμιζαν ότι η φήμη από τον ρόλο που έπαιξε ως «πατέρας» της βόμβας του άλλαξε τόσο πολύ τα μυαλά «ώστε άρχισε να παίρνει τον εαυτό του για τον Θεό τον ίδιο, τον ρυθμιστή του Κόσμου».
Η κυριαρχούσα άποψη μεταξύ των ατομικών ερευνητών ήταν ότι οι έρευνες για τον εξοπλισμό, εκτός από τον όλεθρο, δεν έφεραν καμία καινούργια γνώση στον τομέα της πυρηνικής φυσικής. Αμέσως στο «στρατόπεδο» σήμανε τους «ζυγούς λύσατε» και για τους πολυάριθμους ατομικούς ερευνητές που παρέμειναν μετά της πτώση της βόμβας, άβουλοι και μοιραίοι αντάμα κατά τον ποιητή.
Εμφανή όμως ήταν τα σημάδια για την επερχόμενη βαθιά αλλαγή της δημόσιας γνώμης σχετικά με το πρόβλημα της ατομικής βόμβας και της επερχόμενης βόμβας υδρογόνου.
Παράλληλα, οι Σοβιετικοί είχαν αποδοθεί σ’ έναν αγώνα δρόμου, ιδίως μετά τις πολύτιμες πληροφορίες που έλαβαν από τον κατάσκοπο Φουκς. Ήδη η διασπορά των πυρηνικών όπλων είχε αρχίσει παράλληλα με τη μετεξέλιξη της παραγωγής τους, από βιοτεχνική, σε μαζική βιομηχανική κλίμακα. Ο Αϊνστάιν ως πρόεδρος της «Επιτροπής Ατομικών Επιστημόνων», φανερά απογοητευμένος από την αδιαφορία της κοινής γνώμης, που την κατεύθυναν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης του αμερικανικού στρατιωτικο-πολιτικού κατεστημένου, αναγκάσθηκε το 1947 να αναρτήσει και το «κηδιόσημο» των ειρηνευτικών προσπαθειών του και των ελαχίστων μετανιωμένων επιστημόνων: «Η κοινή γνώμη διαφωτίσθηκε για τους κινδύνους του ατομικού πολέμου, αλλά δεν θέλησε να κάνει τίποτα για να τους αποτρέψει. Αντίθετα μάλιστα, έκανε ότι μπορούσε για να διώξει αυτή τη σύσταση από τη σκέψη του». Ο σύγχρονος άνθρωπος είχε ξεπερασθεί. Η Δημοκρατία είχε πεθάνει.
Οι πορείες ειρήνης ξεκίνησαν από την Ευρώπη, με σημαντική καθυστέρηση, αφού είχε ολοκληρώσει το ατομικό και πυρηνικό πρόγραμμα και η Σοβιετική Ένωση, η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία και η Κίνα χωρίς την έγκριση κανενός διεθνούς οργανισμού. Είχε αρχίσει η λεγόμενη «οριζόντια εξάπλωση», δηλαδή η απόκτηση ατομικών και πυρηνικών όπλων από τις «χώρες που δεν έχουν το δικαίωμα», γεγονός που υπονοεί ότι οι προηγούμενες (μαζί με τις ΗΠΑ) έχουν κατακτήσει ιστορικά το δικαίωμα αυτό!
Η πρώτη πορεία για την απαγόρευση της ατομικής βόμβας αρχίζει από την Πλατεία Τραφάλγκαρ στις 4 
Απριλίου 1958. Η πορεία των 51 μιλίων από το Λονδίνο στο «εργοστάσιο του θανάτου» (Αλντερμάστον) κράτησε 4 ημέρες. Τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους άρχισε νέα εκστρατεία για του αφοπλισμό από τα πυρηνικά όπλα, υπό την προεδρεία του διάσημου σοφού ειρηνιστή Μπέρτραντ Ράσσελ. Η πορεία εξελίχθηκε σε ετήσιο γεγονός και το 1960 προσέλκυσε 100.000 άτομα.
Ο Ράσσελ, που εξακολουθούσε στα 89 του χρόνια να αγωνίζεται ορμητικά για τον πυρηνικό αφοπλισμό, κατά την εκστρατεία ανυπακοής το 1961 είπε: Ο Κέννεντυ και ο Μακμίλλαν είναι πολύ αισχρότεροι από τον Χίτλερ. Δεν μπορούμε να υπακούμε στους δολοφόνους. Είναι αισχροί. Είναι καθάρματα. Είναι τα φαυλότερα υποκείμενα που έζησαν στην ιστορία του ανθρώπου, και έχουμε το καθήκον να πράξουμε ό,τι μπορούμε εναντίον τους. Η ιδέα των όπλων μαζικού ολέθρου είναι ως το έπακρο φρικώδης και δεν είναι δυνατόν να την ανεχθεί οποιοσδήποτε έχει έστω και μία σπίθα ανθρωπισμού…». (Ομπζέρβερ, 16 Απριλίου 1961)
Το Ισραήλ απέκτησε τη βόμβα το 1966 κιόλας, και στις αρχές της δεκαετίας του ΄80 είχε στην κατοχή του 30. Τον χορό του θανάτου έσυραν με τη σειρά τους η Ινδία, που πυροδότησε τη βόμβα της στις 18 Μαΐου 1974 για να λάβει τα συγχαρητήρια από τη Γαλλία για το απεχθέστατο στρατιωτικό της επίτευγμα. Η βόμβα της Ινδίας γέννησε τη βόμβα του Πακιστάν, που ήταν έτοιμη το 1984. Ακολούθησε η Ταϊβάν, η Νότια και Βόρεια Κορέα, η Λατινική Αμερική και η Νότια Αφρική, και της βασιλείας αυτού ουκ έσται τέλος…
Στις αρχές του 2018 οι χώρες με τα πυρηνικά οπλοστάσια εκτιμάται πως έχουν στην κατοχή τους 14.465 πυρηνικά όπλα, εκ των οποίων το 93% στις ΗΠΑ και Ρωσία. Και διερωτάται συνεπώς κανείς: Να τα κάνουν τι;
Μια καινούργια εποχή, που δεν ξέρουμε ακόμα το όνομά της
Τον Ιανουάριο του 1956, ο καθηγητής Άγγελος Αγγελόπουλος παρουσίασε το βιβλίο του στα γαλλικά με τίτλο: L’ atome unira-t’-il le monde? – Το άτομο θα ενώσει τον Κόσμο;
Ο συγγραφέας, γνωστός για τις προοδευτικές του αντιλήψεις, και συνεπαρμένος από τις ενδεχόμενες «άπειρες» εφαρμογές της ατομικής ενέργειας – οι οποίες ποτέ δεν έγιναν πραγματικότητα – καταλήγει στο υπεραισιόδοξο συμπέρασμα που θέλει το άτομο να επιβάλει την ειρηνική συνύπαρξη, την ελάττωση των εξοπλισμών, και τέλος την ενοποίηση του κόσμου. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει κατά λέξη αναφέρει:
«Το άτομο, με τον απέραντο δυναμισμό του, όχι μόνο επισπεύδει αυτή την εξέλιξη, αλλά και την κάνει υποχρεωτική. Είτε το θέλουμε, είτε όχι, είναι προορισμένο (το άτομο) να ενώσει τον κόσμο ή με την Ειρήνη ή με τον Πόλεμο».
Βέβαια, για την πραγμάτωση της παγκόσμιας ενοποίησης πρέπει προηγουμένως να βρουν τη λύση τους τεράστια ζητήματα, όπως το παγκόσμιο ενεργειακό πρόβλημα, το παγκόσμιο δημογραφικό πρόβλημα, η άνιση κατανομή των πόρων και η ανεπάρκεια του παγκόσμιου εισοδήματος.
Η αναφορά στο βιβλίο του Καθηγητή Αγγελόπουλου δεν έγινε τυχαία. Έχει ως σκοπό να ξαναζωντανέψει το κλίμα αισιοδοξίας και μεγάλων προσδοκιών στα πρώτα χρόνια, ως αντιστάθμισμα του πυρηνικού ολέθρου. Ανατρέχοντας σήμερα στα πρωτοσέλιδα της αρχής της δεκαετίας του ΄50, διαβάζουμε ότι ο πρόεδρος της Αμερικανικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, με μια βαρύγδουπη ανακοίνωση για το σύστημα “breeding”, αναφέρει ότι: «…θα μπορούσε να μετατρέψει όλο το νερό της γης σε βενζίνη και το πρόβλημα του εφοδιασμού μας θα είχε λυθεί οριστικά…»!
Αλλά και οι Σοβιετικοί δεν υστερούσαν σε αντίστοιχες εκτιμήσεις. Σύμφωνα με δικούς τους υπολογισμούς, μέσα σε τριάντα χρόνια θα είχαν καλύψει όλες τις ανάγκες της ανθρωπότητας σε καύσιμα (Komsomolskaya Pravda, 4 Σεπτεμβρίου 1954). Μέσα από ένα ουτοπικό κρεσέντο, ξαφνικά, αξεπέραστα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα έδειχναν να βρίσκουν τη λύση τους μέσα από τη διάσπαση του ατόμου. Το δημογραφικό, το επισιτιστικό, το παγκόσμιο ενεργειακό, η κατάργηση της δουλείας, το εργασιακό (εβδομάδα τεσσάρων ημερών), η εξαφάνιση της μεγάλης ιδιωτικής επιχείρησης, η ενοποίηση του κόσμου, και πολλά ακόμα άλυτα προβλήματα που ταλαιπωρούν την ανθρωπότητα χιλιάδες χρόνια τώρα, έδειχναν να βαδίζουν προς την οριστική επίλυσή τους. Ακόμη και αντιδραστήρες «bébé» υπόσχονταν στη ρακένδυτη και κατατρομαγμένη ανθρωπότητα:
«…θα είναι ίσως δυνατόν, γύρω στο 1958, να αρχίσει η κατασκευή συσκευών για τη σπιτική θέρμανση και για τον κλιματισμό, που θα λειτουργεί με μικροσκοπικούς πυρηνικούς αντιδραστήρες “bébé”.»
Αυτά έγραφαν οι New York Times στις 22 Ιουνίου 1955, όπου υπάρχει και ένα σχεδιάγραμμα ατομικού σπιτιού με σύστημα αερισμού και ψύξεως! Αντί όλων αυτών, σήμερα έμειναν τα ατομικά καταφύγια, τα πυρηνικά υποβρύχια, οι πυρηνικές «υπερβόμβες», πύραυλοι και αντι-πύραυλοι, ο πόλεμος των άστρων, καθώς και οι ραδιενεργές σκόνες που, μαζί με τα πυρηνικά απόβλητα, αποτελούν μια από τις μεγαλύτερες απειλές για το ανθρώπινο γένος. Και η πυρηνική ενέργεια; Ξεχάστηκε, ως φαίνεται… Η ανάμνηση, όμως, του «Σχεδίου Μανχάτταν» παραμένει ζωηρή, τόσο στους στρατιωτικούς, όσο και στους πανεπιστημιακούς κύκλους. Σχολιάζοντας τις σύγχρονες απόπειρες που γίνονται από τη στρατιωτική έρευνα να βρει στήριγμα στα πανεπιστήμια, ο Noam Chomsky δήλωσε: «Θα ζούσαμε σε μια κοινωνία πολύ πιο υγιή, αν το Πεντάγωνο δεν έπαιζε κανένα ρόλο στη χρηματοδότηση της έρευνας στα πανεπιστήμια». Η υλοποίηση όμως, έστω και υποθετικά, της παρόρμησης του Chomsky προσκρούει στο νέο υβριδοποιημένο πλέγμα Πανεπιστήμιο-Βιομηχανία-Στρατός, που τα τελευταία χρόνια αναδεικνύει μία νόθα σχέση της πανεπιστημιακής έρευνας με τις στρατιωτικο-πολιτικές επιδιώξεις.
Βασίλειος Π. Παπαγεωργίου Ομότιμος Καθηγητής Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ