Πριν από περίπου 2.000 χρόνια, στο σημείο όπου βρίσκεται σήμερα η Εκκλησία του Πανάγιου Τάφου στην Ιερουσαλήμ, υπήρχαν ελαιόδεντρα και αμπέλια. Αυτό αποκαλύπτουν νέες αρχαιολογικές ανασκαφές στο σημείο.
Τα ευρήματα, παραπέμπουν στην αφήγηση που γίνεται για την περιοχή στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη.
“Εκεί όπου σταυρώθηκε, υπήρχε ένας κήπος. Στον κήπο υπήρχε ένας νέος τάφος, όπου ποτέ δεν θάφτηκε άνθρωπος. Εκεί εναπόθεσαν τον Ιησού”, αναφέρεται στο Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, 19:19-20. Την ύπαρξη των ελαιόδεντρων και των αμπελιών έδειξαν οι ταυτοποιήσεις μέσα από αρχαιοβοτανικές και άλλες αναλύσεις, όπως γύρης, από τα δείγματα των ανασκαφών κάτω από το έδαφος της αρχαίας βασιλικής.
“Γνωρίζουμε πως, η περιοχή ήταν ήδη τμήμα της πόλης, κατά την περίοδο του αυτοκράτορα Αδριανού, όταν οι Ρωμαίοι έχτισαν την πόλη Αιλία Καπιτωλίνα”, εξήγησε η καθηγήτρια Francesca Romana Stasolla από το πανεπιστήμιο Sapienza της Ρώμης, αναφερόμενη στη ρωμαϊκή πόλη που χτίστηκε στα ερείπια της Ιερουσαλήμ, το πρώτο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ. .”Ωστόσο, την περίοδο του Ιησού, η περιοχή δεν ήταν ακόμη τμήμα της πόλης”.
Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, η Εκκλησία του Πανάγιου Τάφου, βρίσκεται στο σημείο όπου σταυρώθηκε ο Ιησούς (στον Γολγοθά) και τον παρακείμενο τάφο, όπου σήμερα βρίσκεται ένα ιερό που χτίστηκε το 1810. Η Stasolla συντονίζει τις ανασκαφές που έχουν ξεκινήσει από το 2022 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα.
Το 2019, μετά από δεκαετίες εσωτερικών συγκρούσεων, οι τρεις θρησκευτικές κοινότητες που διοικούν την Εκκλησία, του Ορθόδοξου Πατριαρχείου, η Κουστωδία των Αρχαίων Τόπων και το Πατριαρχείο της Αρμενίας, συμφώνησαν ώστε να ξεκινήσουν σημαντικές ανακαινίσεις για την αντικατάσταση του δαπέδου του κτιρίου, το μεγαλύτερο τμήμα του οποίου, έχει παραμείνει το ίδιο από τον 19ο αιώνα
Η επιχείρηση, σηματοδοτεί το πρώτο μεγάλο έργο αποκατάστασης της βασιλικής μετά την καταστροφή της φωτιάς που ξέσπασε το 1808. Όπως προβλέπει ο νόμος, η αρχαιολογική ανασκαφή ξεκίνησε μετά από την έκδοση της αναγκαίας άδειας από την Ισραηλινή Αρχή Αρχαιοτήτων.
Ήταν μια ηλιόλουστη, σχεδόν καλοκαιρινή μέρα του Μάρτη, και στο Χριστιανικό τμήμα της Παλαιάς Πόλης της Ιερουσαλήμ, επικρατούσε ησυχία, ενώ δεν υπήρχαν επισκέπτες, λόγω του αναβρασμού που, εξακολουθεί να κρατά τους επισκέπτες μακριά από το Ισραήλ και την Ιερουσαλήμ.
(Φωτογραφία: Rossella Tercatin/Times of Israel).
Η ατμόσφαιρα ωστόσο αλλάζει, πλησιάζοντας το σύμπλεγμα όπου βρίσκεται η Εκκλησία του Πανάγιου Τάφου, με τη διαρκή ροή ανθρώπων να μπαίνουν και να βγαίνουν από το σημείο, υπό τους ήχους των αδιάλειπτων χτύπων και του τρυπανιού που χρησιμοποιούν οι τεχνίτες.
Οι εργάτες μπερδεύονται με το πλήθος των πιστών και τους ιερείς, κουβαλώντας εργαλεία και κατασκευαστικά υλικά μέσα και έξω από την εκκλησία. Το χαρακτηριστικό άρωμα του λιβανιού, ολοκληρώνει την εμπειρία των επισκεπτών.
Ψηφιακή αναδόμηση ολόκληρης της ανασκαφής
“Με τις εργασίες ανακαίνισης, οι θρησκευτικές κοινότητες, έχουν αποφασίσει να επιτρέψουν την πραγματοποίηση ανασκαφών κάτω από το δάπεδο”, εξηγεί η Stasolla, στην πρώτη ολοκληρωμένη συνέντευξη από την έναρξη των ανασκαφών, στους Times of Israel.
“Προς το παρόν, δεν έχουμε ανοιχτό κανέναν χώρο ανασκαφής, καθώς η εκκλησία ετοιμάζεται για το Πάσχα, όταν θα πρέπει να είναι απόλυτα προσβάσιμη στους πιστούς”, σημείωσε. Η ερευνήτρια, είπε πως, λόγω της ευαίσθητης φύσης του σημείου και λογιστικών αναγκών, οι ειδικοί έπρεπε να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί κατά τις εργασίες τους.
Όλοι οι αρχαιολόγοι που εργάζονται στις ανασκαφές, είναι Ιταλοί και συνεργάζονται με το πανεπιστήμιο La Sapienza.
“Δουλεύουμε κυκλικά, αλλά η ομάδα μας στην Ιερουσαλήμ απαρτίζεται πάντα από 10 ή 12 άτομα”, εξηγεί η Stasolla. “Η ατμόσφαιρα, είναι ξεχωριστή. Μας υποδέχτηκαν θερμά και έχουμε δημιουργήσει δυνατούς δεσμούς με όλους”.
Περιστασιακά, συμμετέχουν στο έργο των αρχαιολόγων στην Ιερουσαλήμ εμπειρογνώμονες από διάφορους κλάδους, όπως γεωλόγοι, αρχαιοβοτανολόγοι ή αρχαιοζωολόγοι από τη Ρώμη. “Τα περισσότερα, ωστόσο, μέλη της ομάδας μας, έχουν ως έδρα τους τη Ρώμη, όπου στέλνουμε τα δεδομένα για την εργασία κατόπιν της παραγωγής”, εξηγεί η Stasolla.
Επί το έργον
Περιμετρικά της εκκλησίας, ο επισκέπτης δεν μπορεί να μην παρατηρήσει το προσωρινό δάπεδο που διασφαλίζει την απρόσκοπτη πρόσβαση των επισκεπτών, ωστόσο σε ορισμένες γωνίες, η πρόσβαση έχει απαγορευτεί.
Για να είναι ο χώρος όσο το δυνατόν περισσότερο προσβάσιμος σ’ όλη τη διάρκεια των ανασκαφών, η Stasolla και η ομάδα της, τον διαίρεσαν σε μη γειτονικές ζώνες, σκάβοντας από μία ζώνη τη φορά και καλύποντάς την ξανά, προτού ανοίξουν την επόμενη.
“Ενώ δεν έχουμε δει ολόκληρη την εκκλησία υπό ανασκαφή με μια ματιά, οι νέες τεχνολογίες, μας δίνουν τη δυνατότητα να ανασυνθέσουμε τη συνολική εικόνα στα εργαστήριά μας“, λέει η Stasolla.
“Αν παρομοιάσουμε την ανασκαφή με παζλ, μπορούμε να πούμε ότι, ασχολούμαστε μόνο μ’ ένα του κόμματι κάθε φορά, αλλά τελικά, έχουμε μια πλήρη, πολυμεσική ανασκευή της συνολικής εικόνας της”. Στο πέρασμα των αιώνων, ο Πανάγιος Τάφος έχει περάσει από πολλούς κύκλους καταστροφών και αναστηλώσεων.
Η πρώτη κατασκευή του, πραγματοποιήθηκε τον τέταρτο αιώνα από τον Κωνσταντίνο τον Μεγάλο, το πρώτο Ρωμαίο Αυτοκράτορα που ασπάστηκε τον Χριστιανισμό. Η εκκλησία, τον έβδομο αιώνα κάηκε από τους Πέρσες και έγινε στόχος επίθεσης από τον χαλίφη al-Hakim το 1009. Τη σημερινή εικόνα, έδωσε στην Εκκλησία μια σημαντική αναστήλωση που έκαναν οι Σταυροφόροι, τον 12ο αιώνα.
Ένα λατομείο από την Εποχή του Σιδήρου
Σύμφωνα με τη Stasolla, τα κρυμμένα στρώματα κάτω από το έδαφος της εκκλησίας, μοιάζουν με σελίδες βιβλίου, προσφέροντας μια εξαιρετική χρονική αφήγηση της ιστορίας της Ιερουσαλήμ, ξεκινώντας από την Εποχή του Σιδήρου (1200 – 586 π.Χ.).
“Η εκκλησία είναι χτισμένη πάνω σε λατομείο, γεγονός που δεν προκαλεί έκπληξη, δεδομένου ότι, ένα τεράστιο τμήμα της Παλαιάς Πόλης της Ιερουσαλήμ, είναι χτισμένο σε λατομείο”, εξηγεί η Stasolla.
“Το λατομείο λειτουργούσε ήδη από την Εποχή του Σιδήρου. Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής, ανακαλύψαμε κεραμικά, λυχνίες και άλλα αντικείμενα καθημερινής χρήσης που ανάγονται στην εποχή αυτή”.
Με την παύση της εκμετάλλευσης του λατομείου και πριν από την ανέγερση της Εκκλησίας, τμήμα της περιοχής χρησιμοποιήθηκε για τη γεωργία. “Ανεγέρθηκαν χαμηλοί πέτρινοι τοίχοι και γεμίστηκε το τμήμα που τους χώριζε, γέμισε με λάσπη”, αναφέρει η Stasolla.
“Τα αρχαιολογικά ευρήματα παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, εν όψει όσων αναφέρονται στο Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, οι πληροφορίες του οποίου έχουν γραφτεί ή συγκεντρωθεί από έναν άνθρωπο που γνώριζε καλά την Ιερουσαλήμ εκείνης της Εποχής. Το Ευαγγέλιο αναφέρει μια πράσινη περιοχή ανάμεσα στον Γολγοθά και τον Τάφο ενώ έχουμε ταυτοποιήσει τα καλλιεργημένα αυτά χωράφια”.
Ευρήματα που χρονολογούνται στην Εποχή του Κωνσταντίνου
Την περίοδο που έζησε ο Χριστός, το άλλοτε λατομείο, λειτουργούσε και ως χώρος ταφής, με πολλούς τάφους να έχουν πελεκηθεί πάνω στην πέτρα, όπως συνέβη και σε άλλες περιοχές της Ιερουσαλήμ. “Με τη σταδιακή εγκατάλειψη του λατομείου, οι τάφοι λαξεύονταν σε διαφορετικά επίπεδα”, εξηγεί η Stasolla.
“Άρα, η περιοχή, περιέχει αρκετές ταφές της συγκεκριμένης περιόδου. Ο Κωνσταντίνος είχε επιλέξει εκείνον που θεωρείτο πως ήταν ο Τάφος που θάφτηκε ο Ιησούς. Πραγματοποίησε ανασκαφές γύρω του, στην περιοχή που σήμερα είναι η γνωστή ροτόντα του Πανάγιου Τάφου, απομονώνοντάς τον από τις υπόλοιπες ταφές”.
Αρκετοί ακόμη τάφοι, αποτελούν τμήμα του συμπλέγματος του Πανάγιου Τάφου, μεταξύ των οποίων, εκείνος που αποδίδεται από τη Χριστιανική παράδοση στον Ιωσήφ τον από Αριμάθαιας, ο οποίος θεωρείται πως, οργάνωσε το σχέδιο με την άδεια ταφή του Ιησού.
Η Stasolla και η ομάδα της, έχουν αποκαλύψει πολλά ευρήματα που ανάγονται στον τέταρτο αιώνα. “Κάτω από το σημερινό ιερό, έχουμε βρει μια κυκλική βάση που αποτελεί τμήμα της πρώτης μνημειοποίησης του τάφου. Είναι φτιαγμένη από μάρμαρο”, σημειώνει.
“Είναι ενδιαφέρον, καθώς, οι αρχαιότερες απεικονίσεις του ιερού που ανάγονται στον 5ο και τον 6ο αιώνα, την περιγράφουν ως κυκλική. Πιστεύουμε λοιπόν πως, αυτή η κυκλική βάση, ήταν τμήμα της αρχικής κατασκευής που έχτισε ο Κωνσταντίνος”, λέει η καθηγήτρια.
Εξετάζοντας αναλυτικότερα το αντικείμενο, με διάμετρο περίπου έξι μέτρων, οι ερευνητές μπορεί να ανακαλύψουν περισσότερα για την ιστορία του αρχαίου μνημείου. “Πραγματοποιούμε γεωλογική ανάλυση για να επιβεβαιώσουμε την προέλευση του μαρμάρου, ενώ εξετάζουμε και το ασβεστοκονίαμα”, λέει η Stasolla. “Και οι δύο αναλύσεις, μπορούν να μας παρέχουν σημαντικές πληροφορίες”.
Ένα ακόμη εύρημα που ανάγεται στον τέταρτο αιώνα, είναι μια συλλογή από νομίσματα που ανακαλύφθηκε στο ανατολικό τμήμα της σημερινής ροτόντας, της οποίας τα αρχαιότερα νομίσματα, έχουν κοπεί υπό τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο ΙΙ (337 – 361 μ.Χ.), ενώ τα νεότερα, υπό τον Ουάλη (374 – 378 μ.Χ.).
Θα πάρει χρόνια η ανάλυση των ευρημάτων
Επίσης, οι ερευνητές έχουν βρει εκατοντάδες οστά ζώων, τα οποία σφαγιάστηκαν και καταναλώθηκαν στο πέρασμα των χιλιετιών από ιερείς και προσκυνητές. Μία προκαταρκτική αναφορά της ανασκαφής, η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “Liber Annuus,” το 2023, περιγράφει το περιεχόμενο μιας δομικής τάφρου που συνδέεται με την περίοδο των Σταυροφόρων και ένα σύγχρονο φρεάτιο.
Και στις δύο εκσκαφές, τα ευρήματα περιείχαν υπολείμματα προβάτων, χοίρων, κοτόπουλων, χηνών και περιστεριών, αλλά και αφθονία ψαριών. Τα αναγνωρισμένα είδη ψαριών, περιέχουν σαπουνόψαρα από τον Ινδικό – Ειρηνικό Ωκεανό και έναν κολιό από τον Ατλαντικό.
“Έχουμε βρει πολλά κελύφη από σαλιγκάρια της ξηράς που ανήκουν σε είδος το οποίο τρώγεται μέχρι σήμερα”, είπε η Stasolla. “Το είδος αυτό έχει προέλευση από εδώ και μετά τις Σταυροφορίες, διαδόθηκε σ’ όλη την Μεσόγειο“.
Η αρχαιολόγος, επισημαίνει πως, η σαφέστερη εικόνα της δίαιτας των ανθρώπων που έζησαν και επισκέφθηκαν την Εκκλησία και οι αλλαγές της στο πέρασμα των αιώνων, θα είναι δυνατή μόνο μετά την περάτωση των πολλών αναλύσεων στις οποίες πρέπει να υποβληθούν τα οστά.
Η επιστημονική καταγραφή όλων των ευρημάτων της ανασκαφής, μεταξύ των οποίων, περίπου 100.000 κερμικά θραύσματα, θα πάρει χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί. Ωστόσο, οι ανασκαφές θα ξεκινήσουν και πάλι μετά το Πάσχα και πιθανώς θα έχουν ολοκληρωθεί μέσα σε λίγους μήνες.
“Μας έχει απομείνει μόνο ένα τμήμα του βόρειου διαδρόμου για ανασκαφή“, λέει η Stasolla. Στην ερώτηση αν η αρχαιολογία θα μπορέσει ποτέ να απαντήσει στο ερώτημα αν πράγματι, ήταν θαμμένος ο Χριστός στον Πανάγιο Τάφο, η Stasolla σημείωσε πως, η ιστορία και η πίστη δεν πρέπει να αλληλοεπηρεάζονται.
“Ωστόσο, ορισμένοι πιστοί, προσεύχονται στον άγιο αυτό χώρο για χιλιετίες και έτσι μπορεί να υπάρχει και να μεταμορφώνεται”, είπε χαρακτηριστικά. “Αυτό ισχύει για όλους τους ιερούς τόπους”. “Ο πραγματικός θησαυρός που αποκαλύπτουμε, είναι η ιστορία των ανθρώπων που δημιούργησαν τον χώρο όπου εκφράζεται η πίστη τόσων ανθρώπων”, λέει.
“Είτε κάποιος πιστεύει είτε όχι στην ιστορικότητα του Πανάγιου Τάφου, το γεγονός πως, σ’ αυτήν ‘έχουν πιστέψει ολόκληρες γενιές ανθρώπων, είναι αναμφισβήτητο. Η ιστορία του τόπου αυτού, δεν είναι μόνο η ιστορία της Ιερουσαλήμ και, τουλάχιστον για κάποια χρονική περίοδο, είναι η ιστορία της λατρείας του Ιησού Χριστού”.