Το υπέρτατο πρόβλημα δεν είναι διαπροσωπικό, είναι ενδο-προσωπικό. Αν ο πολιτισμός μας καταρρέει, είναι επειδή κάτι μέσα στον καθένα μας καταρρέει
Η αντίστροφή μέτρηση μοιάζει να έχει ξεκινήσει. Οι αυξανόμενες ανισότητες στον πλούτο (*), η κρίση στέγασης και καυσίμων, ο διανθρωπισμός (transhumanism) που καλπάζει στον ορίζοντα, η ηρωοποιημένη αγένεια και η συνεχής απειλή των ιών, οι «θεραπείες» των οποίων μπορεί να είναι χειρότερες από τις ασθένειες.
Η παγκόσμια πολιτική μοιάζει με τρομερή Αποκάλυψη στις μέρες μας και, στους δικούς μας μικρόκοσμους, πολλοί από εμάς είμαστε τόσο χαμένοι, τόσο απαγκιστρωμένοι από τις ανέσεις της ζωής μας προ κορωνοϊού, που δεν ξέρουμε ποιο θα είναι το τέλος ή τι μας επιφυλάσσει το μέλλον.
Αναρωτιέμαι, παρακμάζουμε όπως η Ρώμη; Είναι δυνατόν ο πολιτισμός μας να βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάρρευσης; Όχι μιας επικείμενης κατάρρευσης, ίσως, αλλά μήπως κάνουμε τα αρχικά βήματα που έκαναν οι προγενέστεροι πολιτισμοί από τον δικό μας, πριν από την τελική πτώση τους; Θα υποστούμε τις τύχες των Ιντου, των Βίκινγκς, των Μάγια και των αποτυχημένων δυναστειών της Κίνας;
Ως φιλόσοφος, για να καταλάβω εάν ο πολιτισμός μας βρίσκεται, πράγματι, στα πρόθυρα της κατάρρευσης, πρέπει πρώτα να καταλάβω τι εννοούμε με τον όρο «πολιτισμός» και τι θα σήμαινε να καταρρεύσει κάτι τέτοιο.
Αυτό είναι ένα σημαντικό εννοιολογικό εμπόδιο. Ο «πολιτισμός» (από το λατινικό civitas, που σημαίνει ένα οργανικό σύνολο ανθρώπων) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τους ανθρωπολόγους για να αναφερθεί σε μια «κοινωνία που αποτελείται από πόλεις» (π.χ. Πύλος, Θήβα και Σπάρτη της Μυκηναϊκής εποχής, για παράδειγμα). Οι αρχαίοι πολιτισμοί ήταν κατά κανόνα μη νομαδικοί οικισμοί, με συγκεντρωμένα δίκτυα ατόμων, που καταμέριζαν την εργασία τους. Είχαν μνημειακή αρχιτεκτονική, ιεραρχικές ταξικές δομές και σημαντική τεχνολογική και πολιτιστική ανάπτυξη.
Όμως ποιος είναι ο πολιτισμός μας; Δεν υπάρχει μια ευθεία γραμμή μεταξύ αυτού και του επόμενου, κατά τον τρόπο που η χρονική συνύπαρξη των Μάγια και των αρχαίων Ελλήνων ορίστηκε από τον ωκεανό μεταξύ τους. Άραγε η έννοια του δυτικού πολιτισμού -ο οποίος έχει τις ρίζες του στον πολιτισμό που αναδύθηκε από τη λεκάνη της Μεσογείου πριν από περισσότερα από 2.000 χρόνια- εξακολουθεί να έχει νόημα, ή μήπως η παγκοσμιοποίηση έχει καταστήσει χωρίς νόημα οποιαδήποτε διάκριση μεταξύ των σύγχρονων πολιτισμών; «Είμαι πολίτης του κόσμου», έγραψε ο Διογένης τον 4ο αιώνα π.Χ. Αλλά φυσικά, ο κόσμος του δεν ήταν τόσο απέραντος όσο ο δικός μας.
Τώρα για το δεύτερο θέμα: την πολιτισμική κατάρρευση. Οι ανθρωπολόγοι την ορίζουν συνήθως ως μια ταχεία και διαρκή απώλεια πληθυσμού, κοινωνικοοικονομικής πολυπλοκότητας και ταυτότητας
Θα υποστούμε κάποια μαζική απώλεια πληθυσμού ή κοινωνικοοικονομικής πολυπλοκότητας; Ίσως. Αλλά δεν είναι αυτό που με απασχολεί περισσότερο. Αυτό για το οποίο πραγματικά ανησυχώ είναι η απώλεια της ταυτότητάς μας. Ανησυχώ ότι χάσαμε τον μπούσουλα, όπως λένε, και ότι, με όλη μας την εστίαση στην ικανότητα της επιστήμης να μας σώσει, χάσαμε τα ιδανικά μας, το πνεύμα μας και τους λόγους της ύπαρξής μας. Ανησυχώ ότι υποφέρουμε αυτό που η Betty Friedan αποκάλεσε «αργό θάνατο του νου και του πνεύματος». Ανησυχώ ότι ο μηδενισμός, η υποκρισία και ο προοδευτισμός μας επιβαρύνουν μ’ ένα χρέος που ενδεχομένως να μην μπορούμε να πληρώσουμε.
Όπως έγραψε ο διαπρεπής ανθρωπολόγος Sir John Glubb, «Η προσδοκία της ζωής ενός μεγάλου έθνους, όπως φαίνεται, ξεκινά με μια βίαιη, και συνήθως απρόβλεπτη, έκρηξη ενέργειας και καταλήγει σε πτώση των ηθικών προτύπων, κυνισμό, απαισιοδοξία και επιπολαιότητα.»
Σκεφτείτε έναν πολιτισμό σαν το κορυφαίο σκαλοπάτι σε μια σκάλα, με κάθε σκαλί από κάτω να έχει πέσει, οι πολίτες του να αγνοούν σε μεγάλο βαθμό τις τεχνολογικές εξελίξεις, τους πολέμους και τα πολιτικά γεγονότα που μας οδήγησαν εδώ. Ο δυτικός πολιτισμός σήμερα είναι χτισμένος σε μεγάλο βαθμό στα θεμελιώδη ιδανικά της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης, που αντέχουν πολύ μετά την εξαφάνιση των φυσικών δομών και των κυβερνήσεών τους. Αντέχουν όμως γιατί βρίσκουμε νόημα μέσα τους. Αντέχουν μέσα από τη λογοτεχνία και την τέχνη και τη συζήτηση και τις τελετουργίες. Αντέχουν στο πώς παντρευόμαστε, πώς γράφουμε ο ένας για τον άλλον και πώς φροντίζουμε τους αρρώστους και τους ηλικιωμένους μας.
Ένα μάθημα που η ιστορία προσπαθεί να μας διδάξει είναι ότι οι πολιτισμοί αποτελούν πολύπλοκα συστήματα – τεχνολογίας, ανοσολογίας, οικονομίας, εξωτερικών σχέσεων και καλών τρόπων – και τα πολύπλοκα συστήματα δίνουν συχνά τη θέση τους στην αποτυχία. Η κατάρρευση του πολιτισμού μας είναι σχεδόν σίγουρα αναπόφευκτη. Τα μόνα ερωτήματα είναι πότε, γιατί, και τι θα μας αντικαταστήσει.
Αλλά αυτό με οδηγεί σ’ ένα άλλο σημείο. Νωρίς κατά τη χρήση της λέξης, οι ανθρωπολόγοι άρχισαν να χρησιμοποιούν τον «πολιτισμό» ως κανονιστικό όρο, διακρίνοντας την «πολιτισμένη κοινωνία» από τις κοινωνίες που είναι φυλετικές ή βάρβαρες. Οι πολιτισμένοι άνθρωποι είναι εκλεπτυσμένοι, ευγενείς και ηθικά ενάρετοι. Οι άλλοι άνθρωποι είναι απολίτιστοι, καθυστερημένοι, και μοχθηροί ακόμη.
Όμως η παλιά διάκριση μεταξύ πολιτισμού και βαρβαρότητας έχει πάρει μια νέα μορφή τον 21ο αιώνα. Είναι μέσα από τη δική μας «πολιτισμένη» κουλτούρα που αναδύεται μια αντιστροφή των εννοιών της ευγένειας και της αγριότητας. Είναι οι υψηλά αμειβόμενοι επαγγελματίες μας, οι ακαδημαϊκοί μας, οι πολιτικοί μας ηγέτες και οι δημοσιογράφοι μας, που αγνοούν περισσότερο απ’ όλους τα πρότυπα του ορθολογικού λόγου, που θεσμοθετούν το μίσος και υποκινούν τον διχασμό. Σήμερα, οι ελίτ είναι οι αληθινοί βάρβαροι ανάμεσά μας
Δεν μπορώ να αντισταθώ στο να παραθέσω ξανά τον Whitman, ο οποίος είπε: «Καλύτερα να κοιτάξουμε την εποχή μας και την χώρα μας ερευνητικά στο πρόσωπο, σαν ένας γιατρός που διαγιγνώσκει κάποια εν τω βάθει ασθένεια». Εάν ο πολιτισμός μας καταρρεύσει, δεν θα οφείλεται σε κάποια εξωτερική επίθεση, όπως νομάδες που εισβάλλουν από την έρημο. Θα είναι εξαιτίας εκείνων ανάμεσά μας που, σαν παράσιτα, μας καταστρέφουν από μέσα.
Ο πολιτισμός μας μπορεί να καταρρεύσει, κι αυτό θα μπορούσα να συμβεί από διάφορους παράγοντες – έναν πόλεμο, την οικονομία, φυσικές καταστροφές – αλλά ο σιωπηλός δολοφόνος, αυτός που ίσως να μας αφανίσει στο τέλος, είναι η δική μας ηθική καταστροφή.
Το υπέρτατο πρόβλημα, επομένως, δεν είναι διαπροσωπικό, είναι ενδο-προσωπικό. Αν ο πολιτισμός μας καταρρέει, είναι επειδή κάτι μέσα στον καθένα μας καταρρέει. Και πρέπει πρώτα να ξαναχτίσουμε τον εαυτό μας, κομμάτι κομμάτι, αν θέλουμε να έχουμε μια πιθανότητα να ξαναχτίσουμε τον πολιτισμό μας.
Η Dr. Julie Ponesse, 2023 Brownstone Fellow, είναι καθηγήτρια ηθικής που έχει διδάξει στο πανεπιστημιακό κολέγιο Huron του Οντάριο για 20 χρόνια. Τέθηκε σε άδεια και της απαγορεύτηκε η πρόσβαση στην πανεπιστημιούπολη λόγω των υποχρεωτικών εμβολιασμών. Παρουσίασε στη σειρά The Faith and Democracy Series το 2021-22. Η Dr. Ponesse έχει πλέον αναλάβει νέο ρόλο στο The Democracy Fund, μια αναγνωρισμένη καναδική φιλανθρωπική οργάνωση που στοχεύει στην προώθηση των πολιτικών ελευθεριών, όπου υπηρετεί ως υπότροφος ηθικής για θέματα πανδημίας.