Ρεπορτάζ Ευάγγελος Γεωργίου
Λίγες εβδομάδες πριν το δραματικό ναυάγιο με μετανάστες στην Πύλο, παρουσιάστηκε έκθεση στην Ευρωβουλή -είχε προηγηθεί και άλλη του ΟΗΕ– σχετικά με το μεταναστευτικό, σύμφωνα με την οποία «υπάρχει ακόμη έλλειψη προθυμίας να αναγνωριστεί η έμμεση ευθύνη της ΕΕ για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας». Την ίδια στιγμή, η Κομισιόν αρνείται ότι έχει ευθύνες. Ποια είναι η αλήθεια όμως;
Στα περισσότερα κράτη της Αφρικής, από την οποία ξεκινάνε καραβάνια μεταναστών και προσφύγων για να φτάσουν στην ΕΕ, κυριαρχούν δικτατορικά ή αυταρχικά καθεστώτα που καταπιέζουν τους λαούς τους
Η ΕΕ όμως, ήδη εδώ και δεκαετίες έχει εγκαινιάσει έναν μηχανισμό συνεργασίας –συντήρησης- με τους ηγέτες αυτούς για να προωθήσει την ατζέντα της, όπως καταγράφεται στο βιβλίο «Ελλάς-ΕΟΚ: Εμπιστευτικό».
Εμπορικές συμφωνίες με δικτατορίες
Ενδεικτικά, μέχρι το 2018, η Ε.Ε. είχε υπογράψει εμπορικές συμφωνίες με 28 αφρικανικές δικτατορίες, σύμφωνα με τα μέτρα και σταθμά του Economist Unit Intelligence, εκ των οποίων αρκετές δεν έχουν όμοιές τους στη βιαιότητα. Στον ευρωπαϊκό κώδικα διεθνούς συμπεριφοράς η συντήρηση δικτατόρων είχε καταστεί κεκαλυμμένο μέρος του κοινοτικού κεκτημένου.
Σε συνέντευξή του το 2016, ο τότε πρόεδρος της Κομισιόν Ζαν Κλοντ Γιούνγκερ: «Έχουμε σχέσεις με όλες τις δικτατορίες, διότι πρέπει να βοηθήσουμε να οργανώσουμε, να συνδιοργανώσουμε τον κόσμο». Στην κοινοτική αργκό το ονομάζουν, κατ’ ευφημισμό, «πραγματισμό με αρχές» (principled pragmatism), ώστε να μπορέσουν να δικαιολογήσουν τις χειραψίες με δικτάτορες.
Τι ήταν όμως αυτές οι συμφωνίες;
Λίγο νοιάζονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα
Οι Ευρωπαίοι, λοιπόν, θα υπέγραφαν τις περίφημες εταιρικές συμφωνίες (Economic Partnership Agreements) με τις υπανάπτυκτες χώρες της Αφρικής, Καραϊβικής και Ειρηνικού, τις οποίες ανανεώνουν μέχρι σήμερα δίνοντάς του διαδοχικά ονόματα.
Από τη Σύμβαση Yaoundé του 1963-1975, περάσαμε στη Σύμβαση Λομέ του 1975-2000 και φτάσαμε στη Συμφωνία του Κοτονού από το 2000 μέχρι σήμερα.
Βάσει αυτών, Ευρωπαίοι και εταίροι θα έριχναν τους δασμούς στα προϊόντα που θα εμπορεύονταν μεταξύ τους, ενώ οι πρώτοι θα χορηγούσαν και οικονομική βοήθεια για να ενισχύσουν, δήθεν, την οικονομική ανάπτυξη των δεύτερων.
Εορτασμός συμφωνίας από τον Επίτροπο Κλοντ Σεϊσόν και τον δικτάτορα Ζαν-Μπεντέλ Μποκασά , αρχές δεκαετίας 1970.
Φυσικά πρόκειται για συμφωνίες στηριγμένες στην ανισότητα των μερών και αυτό φάνηκε αμέσως. Σε έκθεση του ΟΗΕ του 1960 οι συντάκτες ανέφεραν ότι «οι ευρωπαϊκοί οικονομικοί όμιλοι δεν αναμένεται να προσανατολιστούν κυρίως στην προώθηση των αφρικανικών οικονομιών».
Ήταν ένας μηχανισμός εξαρχής καταδικασμένος για τους υπανάπτυκτους, καθώς το εμπορικό ισοζύγιο ευνοούσε προφανώς τους ισχυρούς Ευρωπαίους. «Δεν υπάρχουν ακόμη στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι η βοήθεια των έξι [μελών της ΕΟΚ] για την επίλυση των προβλημάτων στο ισοζύγιο πληρωμών θα αντισταθμίσει τους περιορισμούς στην ελευθερία δράσης των συνδεδεμένων χωρών στον τομέα της εμπορικής πολιτικής» υπογράμμιζε η έκθεση.
Ακτινογραφώντας τη Συνθήκη της Λισαβόνας, όσον αφορά την επίδρασή της στις εμπορικές σχέσεις της Ε.Ε., η επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ Samantha Velluti συμπέρανε ότι η «Ε.Ε. φαίνεται να ασχολείται περισσότερο με τους στόχους οικονομικής και πολιτικής ολοκλήρωσης της Κοινότητας και όχι με τους στόχους μιας οργάνωσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα».
Οικοδεσπότες δολοφόνοι
Οι Ευρωπαίοι, για να μπορέσουν να διατηρήσουν τις επαφές τους με την Αφρική, έπρεπε να κανονικοποιήσουν τα πλέον στυγνά καθεστώτα που ήταν και εμπορικοί εταίροι.
O δικτάτορας του Τόγκο, Γκνασινγκμπέ Εγιαντεμά, 1972.
Για παράδειγμα, το 1985 το επίσημο περιοδικό της Κομισιόν για τις σχέσεις Ε.Ε. και των χωρών της Αφρικής, της Καραϊβικής και του Ειρηνικού Les Courier έδινε μεγάλη σημασία στις απόψεις του δικτάτορα Γκνασινγκμπέ Εγιαντεμά. Πρόκειται για μια προσωπικότητα που ανάγκαζε 1.000 γυναίκες να χορεύουν μπροστά του σε δημόσιες εμφανίσεις του και να τον αποθεώνουν.
Το ίδιο έκανε, φυσικά, όταν ήταν οικοδεσπότης κατά την υπογραφή της Σύμβασης με τους Ευρωπαίους στην πρωτεύουσά του Λομέ, όπως φαίνεται και σε φωτογραφία του Les Courier.
Χειρότερη, παρεμπιπτόντως, τοποθεσία για τις υπογραφές της εταιρικής συμφωνίας ΕΟΚ-Αφρικής δεν μπορούσαν να βρουν οι Ευρωπαίοι ο οικοδεσπότης τους, ο Εγιαντεμά, ήταν ένας άνθρωπος που το 1963 εκτέλεσε εν ψυχρώ τον νόμιμο πρόεδρο της χώρας αναλαμβάνοντας έτσι τη διακυβέρνηση του Τόγκο για τις επόμενες τέσσερις δεκαετίες.
Μόνο διεφθαρμένοι ηγέτες θα δέχονταν να διατηρούνται στην εξουσία με αντάλλαγμα επαχθείς συμφωνίες και συμβιβασμούς με τους Ευρωπαίους. Ακριβώς εδώ βρίσκεται ο λόγος της συμμαχίας των τοπικών ελίτ και των Ευρωπαίων. «Αυτός ο συμβιβασμός έγινε εις βάρος των κατώτερων στρωμάτων της κοινωνίας, δηλαδή μικροκαλλιεργητές, ακτήμονες, ανειδίκευτοι εργάτες, άνεργοι που εγκατέλειψαν το σχολείο» είχε εξηγήσει τότε ο μετέπειτα καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Γιέηλ Immanuel Wallerstein.
Μπορεί ο κόσμος να λιμοκτονούσε, αλλά τους δικτάτορες που κυκλοφορούσαν με λιμουζίνες και υιοθετούσαν εκκεντρικές ως και παρανοϊκές συμπεριφορές τους συνέφερε να ανανεώνουν τέτοιες επιζήμιες για τη χώρα τους συμφωνίες. Οι Ευρωπαίοι έκαναν παραχωρήσεις, προκειμένου να «διαχωρίσουν την εθνικιστική ηγεσία από αυτά τα στρώματα και να αποτρέψουν έναν πιο συνεκτικό και συνειδητό βαθμό ριζοσπαστικής πολιτικής δραστηριότητας. Οι περισσότερες εθνικιστές ελίτ είτε ήταν αδιάφορες στις ανάγκες αυτών των στρωμάτων είτε φοβόντουσαν ρητά πιθανή απειλή για τις θέσεις τους» έλεγε ο Wallerstein.
Συνάντηση του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Herman Van Rompuy με τον δικτάτορα Μουαμάρ Καντάφι τον Νοέμβριο του 2010.
Πολ Μπιγιά, Ντος Σάντος, Αλ Μπασίρ, Ομπιάνγκ είναι μερικοί από τους εκατοντάδες ηγέτες που παρά την εμπλοκή τους σε γενοκτονίες και βασανιστήρια συνεργάζονταν με τους Ευρωπαίους, αναπτύσσοντας και στενές φιλίες.
Τη δεκαετία του 1970, ο Γάλλος πρόεδρος Ζισκάρ Ντ’ Εσταίν επισκεπτόταν τακτικά τη Κεντροαφρικανική Δημοκρατία για κυνήγι με τον φίλο του, πλην αλλοπαρμένο, Μποκάσα, ενώ ο τελευταίος ξόδεψε το 1/3 του ΑΕΠ της χώρας για την τελετή αυτοανακήρυξής του σε αυτοκράτορα!
Στην πρόσφατη έρευνά του ο ερευνητής του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ Michael Odijie, αφού συνέκρινε τις χώρες που συνήψαν συμφωνίες με τους Ευρωπαίους και εκείνες που δεν το κάνανε, υποστηρίζει ότι οι πρώτες ακολούθησαν μια νεοαποικιοκρατική πορεία, ενώ οι δεύτερες μια πραγματική οικονομική αλλαγή.
«Ο περιορισμένος οικονομικός μετασχηματισμός στις χώρες της Δυτικής Αφρικής είναι συνάρτηση της αλληλεπίδρασης της αναζήτησης των εγχώριων ελίτ για πολιτική επιβίωση και της διεθνούς εμπορικής εταιρικής σχέσης της Ε.Ε. με πρώην αποικίες».
Το γαλλικό κράτος συντηρούσε τον Μποκάσα στην εξουσία, ώσπου τον ανέτρεψε φέρνοντας άλλον στη θέση του. Έτσι μπορεί ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου καθώς και της χρηστής διακυβέρνησης να λέγαμε ότι αποτελούσε θεμέλιο της εταιρικής σχέσης, αλλά στην πράξη ήταν απλά ρητορική για τους τύπους.
Επιλεκτική εφαρμογή ρητρών
Το ίδιο μοτίβο συνεχίζεται και στον 21ο αιώνα, καθώς «οι ρήτρες της χρηστής διακυβέρνησης εφαρμόστηκαν στην πράξη σχετικά επιλεκτικά και ορισμένες φορές σε πλήρη αντίθεση με τη ρητορεία των δημόσιων δηλώσεων», όπως αναφέρεται σε βιβλίο των Αστέριου Χουλιάρα και Σωτήρη Πετρόπουλου για την Αφρική. Παρά το γεγονός ότι μιλάμε για 78 κράτη-εταίρους της Ε.Ε. –εκ των οποίων πολλά είχαν σκληρές δικτατορίες‒ οι Βρυξέλλες μέσα σε 20 χρόνια ενεργοποίησαν μόνο 15 φορές το άρθρο 96 για περιπτώσεις παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η ανάγνωση, όμως, των άρθρων 96 και 97 χρειάζεται λίγη παραπάνω προσοχή λόγω της «ευελιξίας» τους: επιλέγουν τέτοια «κατάλληλα μέτρα» εναντίον όσων παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, ώστε όσο το δυνατόν να «διαταράσσουν λιγότερο την εφαρμογή της συμφωνίας», καθώς η «αναστολή αποτελεί ασφαλώς μέτρο έσχατης ανάγκης».
Στο Τόγκο, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας το 1998, εκατοντάδες πολίτες και στρατιωτικοί εκτελέστηκαν από τον Εγιαντεμά, τα πτώματά τους ρίχτηκαν στη θάλασσα και ξεβράστηκαν στις παραλίες του Τόγκο και του Μπενίν.
Στη Γκαμπόν, ο ηγέτης Ομάρ Μπόνγκο εξελίχτηκε σε έναν επιδέξιο «πρωταθλητή» του νεποτισμού και της κρατικής διαφθοράς χάρη στην ευρωπαϊκή βοήθεια και συνεργασία. «Η Γκαμπόν χωρίς τη Γαλλία είναι σαν ένα αυτοκίνητο χωρίς οδηγό. Η Γαλλία χωρίς τη Γκαμπόν είναι σαν ένα αυτοκίνητο χωρίς καύσιμα» έλεγε ο Μπόνγκο κατορθώνοντας να παραμείνει στην εξουσία για πάνω από 40 χρόνια.
Στη Λιβύη, ενώ τη μία στιγμή η επίτροπος Cecilia Malmström και ο πρόεδρος της Επιτροπής Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο επισκέπτονταν την αφρικανική χώρα για να κλείσουν συμφωνίες και να φωτογραφηθούν χαμογελαστοί με τον Μουαμάρ Καντάφι, ύστερα από μήνες ‒όντας ανακουφισμένοι που λιντσαρίστηκε ο χθεσινός τους εταίρος από το πλήθος‒ δήλωναν ότι ο «θάνατος του Καντάφι σηματοδοτεί το τέλος της εποχής του δεσποτισμού».
Έτσι η ΕΕ συν-διαμόρφωσε για δεκαετίες εκείνο το πολιτικό και οικονομικό περιβάλλον που διατήρησε φτωχή την Αφρική και έτσι ακατάλληλη για να ζήσουν εκατομμύρια δυστυχισμένοι άνθρωποι.