Το Κρεμλίνο έχει κατηγορήσει το ΝΑΤΟ πως προσπαθεί να ανατρέψει τον Πούτιν. Έχει απεικονίσει τον Αλεξέι Ναβάλνι, τον δημοφιλέστερο πολιτικό αντίπαλο του Ρώσου προέδρου, ως πράκτορα των Αμερικανών. Επίσης, έχει χαρακτηρίσει την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), η οποία καυτηρίασε τη δηλητηρίαση και φυλάκιση του Ναβάλνι, ως “αναξιόπιστο εταίρο”. Ωστόσο, υπάρχει μια χώρα-μέλος του ΝΑΤΟ, και υποψήφια για ένταξη στην ΕΕ, με την οποία ο Πούτιν είναι ιδιαίτερα ικανοποιημένος: η Τουρκία. Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, πρόεδρος της Τουρκίας, δεν είπε το παραμικρό για την υπόθεση Ναβάλνι ούτε για τις χιλιάδες συλλήψεις Ρώσων που υποστηρίζουν τον Ρώσο αντιφρονούντα.
Η σιωπή του Ερντογάν μαρτυρεί την ύπαρξη της σχέσης που έχει αναπτυχθεί μεταξύ των δύο απολυταρχικών ηγετών. Πρόκειται, αν μη τι άλλο, για μια ασυνήθιστη σχέση. Και αυτό γιατί υφίστανται βαθιές ιστορικές διαφορές μεταξύ των δύο χωρών, αλλά και αντικρουόμενα συμφέροντα, εδώ και πολλά χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, και εδώ έγκειται το ασυνήθιστο της μεταξύ τους σχέσης, και οι δύο ηγέτες συμφωνούν στην ιδέα της σκληρής ισχύος (hard power), και αυτό ακριβώς το κοινό σημείο αναδιαμορφώνει την περιφερειακή πολιτική και προκαλεί προβλήματα στους δυτικούς συμμάχους της Τουρκίας.
Ιστορικά, η Ρωσία και η Τουρκία έχουν συγκρουστεί στρατιωτικά μεταξύ τους αρκετές φορές, κάτι όμως που αμβλύνθηκε από το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Τον καιρό που ήταν ακόμη αυτοκρατορίες, οι δύο χώρες βρέθηκαν αντίπαλες σε περιοχές όπου συγκρούονταν τα συμφέροντά τους. Μπορεί η εποχή των αυτοκρατοριών να έχει περάσει, αλλά τα αντικρουόμενα συμφέροντα υπάρχουν και σήμερα. Πρόσφατα, επί παραδείγματι, έχουν διαφωνήσει για τη Συρία και τη Λιβύη. Τον Σεπτέμβριο του 2020, βρέθηκαν αντιμέτωπες στον Νότιο Καύκασο, μια περιοχή που η Μόσχα τη θεωρεί γειτονιά της. Πολλοί είχαν φοβηθεί τότε πως η κόντρα στον Καύκασο (με τη Ρωσία να υποστηρίζει τη χριστιανική Αρμενία και την Τουρκία να στηρίζει πολιτικά και στρατιωτικά το μουσουλμανικό Αζερμπαϊτζάν) θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μια σκληρή στρατιωτική σύγκρουση.
Ωστόσο, ακόμη και όταν τα drones της Τουρκίας χτυπούσαν τα ρωσικά τανκ που χρησιμοποιούσε η αρμενική πλευρά, ο Πούτιν επαίνεσε τον Ερντογάν ως κάποιον με τον οποίο μπορεί να συνεργαστεί. “Η συνεργασία με έναν τέτοιο συνεργάτη δεν είναι μόνο ευχάριστη αλλά και ασφαλής”, είπε ο Ρώσος πρόεδρος ενώπιον ξένων εμπειρογνωμόνων στο Valdai Discussion Club τον Οκτώβριο. Ο Ερντογάν, με τη σειρά του, έγνεψε προς τον Πούτιν δοκιμάζοντας το πυραυλικό σύστημα S-400 που αγόρασε η Τουρκία από τη Ρωσία. Τον Νοέμβριο, οι δύο ηγέτες τερμάτισαν τις μάχες επισφραγίζοντας μια συμφωνία που δίνει στη Ρωσία στρατιωτική παρουσία στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ και στην Τουρκία ένα οικονομικό προπύργιο στον Νότιο Καύκασο.
Αυτή η συμφωνία αντιπροσωπεύει μια από τις μεγαλύτερες γεωπολιτικές αναταράξεις από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, όταν η Ρωσία και η Τουρκία βρισκόταν σε αντίθετες πλευρές. Μεταφέρει επίσης ένα μήνυμα σχετικά με τη χρήση της σκληρής ισχύος. “Και οι δύο καταλαβαίνουν ότι δεν έχει σημασία η ισορροπία δυνάμεων, αλλά η ετοιμότητα να τη χρησιμοποιήσουν”, λέει ο Andrey Kortunov, επικεφαλής του Ρωσικού Συμβουλίου Διεθνών Υποθέσεων. Η Αμερική μπορεί να έχει ανώτερο στρατό, αλλά η απροθυμία της να εμπλακεί στη Συρία άφησε την πρωταγωνιστική θέση στη Ρωσία και την Τουρκία. Μετά από σχεδόν 30 χρόνια άκαρπων συνομιλιών για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ήταν η στρατιωτική υποστήριξη της Τουρκίας και η συγκατάθεση της Ρωσίας που βοήθησαν το Αζερμπαϊτζάν να ανακτήσει την επικράτειά του.
Για τον Πούτιν, αυτό ήταν επίδειξη της νέας πολυπολικής τάξης πραγμάτων, κάτι για το οποίο είχε μιλήσει το 2007, όταν, στη Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου, διαφώνησε ανοιχτά και για πρώτη φορά με την τάξη πραγμάτων που δημιουργήθηκε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο και υπάκουε στο “ένα κέντρο εξουσίας, ένα κέντρο δύναμης, ένα κέντρο λήψης αποφάσεων”. Η αποστολή της Ρωσίας ήταν να περιορίσει τη νέα ηγεμονία της Αμερικής.
Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ δεν ήταν η πρώτη φορά που η Ρωσία συνεργάστηκε με την Τουρκία για να ελαχιστοποιήσει την επιρροή των δυτικών δυνάμεων. Μετά τη Ρωσική Επανάσταση και την κατάρρευση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο Κεμάλ Ατατούρκ είδε για λίγο τον Λένιν ως σύμμαχο ενάντια στην αυτοκρατορική Δύση και οι μπολσεβίκοι είδαν την Τουρκία ως συνεργό στην προσπάθειά τους για παγκόσμια κυριαρχία. Οι μπολσεβίκοι παρείχαν στην Τουρκία όπλα για να πολεμήσουν τους Έλληνες και τους Βρετανούς, και οι Τούρκοι συμφώνησαν οι μπολσεβίκοι να πάρουν τον έλεγχο των πετρελαιοπηγών του Αζερμπαϊτζάν και να εδραιώσουν την κυριαρχία τους στον Νότιο Καύκασο. Η συμφωνία μεταξύ Ατατούρκ και Λένιν το 1921 που καθιέρωσε τα βορειοανατολικά σύνορα της Τουρκίας και περιόρισε την παρουσία της στον Νότιο Καύκασο από τότε έχει διατηρηθεί ως και σήμερα.
Ο πόλεμος του περασμένου έτους στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ ήταν επανάληψη της ιστορικής σχέσης που προαναφέρθηκε. Τώρα ήταν ο Πούτιν αυτός που φλέρταρε την Τουρκία στην αντιπαράθεσή της με τη Δύση, ελπίζοντας να τη χρησιμοποιήσει ως μοχλό πίεσης στο ΝΑΤΟ. Οι ζεστές σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας είναι ακόμη πιο αξιοσημείωτες δεδομένου ότι η Τουρκία είναι η μόνη χώρα του ΝΑΤΟ που συγκρούστηκε στρατιωτικά με τη Ρωσία τα τελευταία χρόνια. Το 2015, η Τουρκία κατέρριψε ένα ρωσικό πολεμικό αεροπλάνο που είχε παραβιάσει τον εναέριο χώρο της μετά από πτήση πάνω από τη Συρία.
Η Ρωσία απάντησε επιβάλλοντας κυρώσεις σε τουρκικά προϊόντα, ζητώντας από τους Ρώσους τουρίστες να μείνουν μακριά από τις τουρκικές παραλίες, αλλά και βομβαρδίζοντας Τουρκμένους μαχητές στη βόρεια Συρία. Η Τουρκία ανακοίνωσε πως ήταν αδύνατο να πολεμήσει το Ισλαμικό Κράτος (IS) και τους Κούρδους μαχητές του PKK στη συριακή πλευρά των συνόρων. Οι Ρώσοι αξιωματούχοι και τα μέσα ενημέρωσης κατηγόρησαν μέλη της οικογένειας του Ερντογάν ότι αγόραζαν πετρέλαιο από το Ισλαμικό Κράτος. Όπως είπε αργότερα ένας Τούρκος αξιωματούχος, “παίξαμε σκληρά και εκείνοι (οι Ρώσοι) έπαιξαν σκληρότερα”.
Το “ξεπάγωμα” των σχέσεων
Τι άλλαξε; Η σχέση άρχισε να βελτιώνεται το καλοκαίρι του 2016, όταν ο Πούτιν συλλυπήθηκε τον Τούρκο πρόεδρο μετά από ένα πραξικόπημα στην Τουρκία με 270 νεκρούς. “Ο Πούτιν κάλεσε αμέσως”, λέει ένας Τούρκος αξιωματούχος. “Είτε σας αρέσει ο τύπος ή όχι, ήταν αρκετά έξυπνος για να δείξει αλληλεγγύη αμέσως”. Ο Ερντογάν ταξίδεψε στη Ρωσία, όπου υπέγραψε συμφωνία για τη συμφωνία κατασκευής αγωγού φυσικού αερίου και συμφώνησε να συνεχιστούν οι εργασίες για το ρωσικό πυρηνικό εργοστάσιο στη νότια Τουρκία. Οι δύο στρατιωτικοί που κατέρριψαν το ρωσικό αεροπλάνο το 2015 κατέληξαν στη φυλακή, κατηγορούμενοι για συμμετοχή στο πραξικόπημα.
“Το θέμα της κατάρριψης του αεροσκάφους ήταν μια καμπή για το πώς αντιμετώπισε η Τουρκία τη σχέση της με τη Ρωσία”, λέει ο Emre Ersen, ειδικός της Ρωσίας στο Πανεπιστήμιο του Μαρμαρά στην Κωνσταντινούπολη. “Λόγω της απουσίας του ΝΑΤΟ, η Τουρκία κατάλαβε ότι ο μόνος τρόπος για να προωθήσει το ενδιαφέρον της για τη Συρία ήταν μια συμφωνία με τη Ρωσία. Αυτή η συμφωνία ισχύει ακόμη”.
Από το 2016 ο Ερντογάν έχει πραγματοποιήσει περισσότερες προσωπικές συναντήσεις με τον Πούτιν παρά με οποιονδήποτε άλλο ηγέτη. Η Ρωσία έχει μετατραπεί από την αντίπαλη της Τουρκίας στον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας, σε σημαντικότατο εταίρο της εκεί. Η Τουρκία μπόρεσε να πραγματοποιήσει τις στρατιωτικές της επιχειρήσεις στη βόρεια Συρία μόνο με τη ρωσική συγκατάθεση. Εν τω μεταξύ, τα ρωσικά ειδησεογραφικά πρακτορεία έχουν εισχωρήσει στο τουρκικό κοινό, ενώ ο στενός κύκλος συμβούλων του Ερντογάν περιλαμβάνει τώρα μια ομάδα “Ευρασιατιστών” (Eurasianists), οι οποίοι είναι ανοιχτοί σε συνεργασία με τη Ρωσία και την Κίνα και είναι εχθρικοί απέναντι στην Ευρώπη και το ΝΑΤΟ. Η κυβέρνηση της Τουρκίας και η μηχανή προπαγάνδας της αναδεικνύουν πλέον τις εντάσεις με τη Δύση ενώ, παράλληλα, τείνουν να υποβαθμίζουν τις εντάσεις με τη Ρωσία.
Η απόφαση για την αγορά του ρωσικού πυραυλικού συστήματος S-400 είναι το πιο σημαντικό στοιχείο της νέας σχέσης μέχρι στιγμής. Πριν από δύο χρόνια, ο Ερντογάν χαρακτήρισε την αγορά ως “την πιο σημαντική συμφωνία στην ιστορία μας”. Και το κόστος που πλήρωσε η Άγκυρα δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητο. Η Τουρκία πλήρωσε 2,5 δισεκατομμύρια δολάρια για το ίδιο το οπλικό σύστημα, καθώς και αποβολή από το πρόγραμμα F-35 της Αμερικής μαζί με την επακόλουθη απώλεια 9 δισεκατομμυρίων δολαρίων σε συμβόλαια για την τουρκική βιομηχανία όπλων. Τον Δεκέμβριο, η Αμερική επέβαλε πρόσθετες κυρώσεις εναντίον της τουρκικής διεύθυνσης αμυντικής βιομηχανίας.
Ο Ερντογάν μπορεί να ήταν απελπισμένος για ένα οπλικό σύστημα που θα μπορούσε να αντιμετωπίσει το είδος της απειλής που προέκυψε στο πραξικόπημα το 2016, όταν τα F-16 της Τουρκίας βομβάρδισαν το συγκρότημα του παλατιού του. Πολλοί από τους υποστηρικτές του Ερντογάν πιστεύουν, μάλιστα, ότι η Αμερική έβαλε το χέρι της σε αυτό το πραξικόπημα. Τον Φεβρουάριο, ο υπουργός Εσωτερικών της Τουρκίας κατηγόρησε ανοιχτά την αμερικανική κυβέρνηση ότι ενορχήστρωσε το βίαιο πραξικόπημα. Υπήρξαν, επίσης, φήμες ότι οι ρωσικές μυστικές υπηρεσίες ενημέρωσαν, προ της απόπειρας πραξικοπήματος, τον Ερντογάν για επικείμενη απειλή εις βάρος του.
Η απουσία των ΗΠΑ
Στη Συρία, οι Τούρκοι λένε ότι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να συνεργαστούν με τη Ρωσία, καθώς οι ΗΠΑ απέφυγαν την αντιπαράθεση με το καθεστώς, θέτοντας κόκκινες γραμμές αλλά χωρίς να αναλάβουν αποφασιστική δράση. Η Τουρκία επίσης δυσαρεστήθηκε με την απόφαση των ΗΠΑ να αναθέσει στους Κούρδους τον πόλεμο εναντίον του Ισλαμικού Κράτους. Τούρκοι αξιωματούχοι υποστηρίζουν ότι η Αμερική όχι μόνο επέτρεψε στη Ρωσία να αναδειχθεί ως κύρια εγγυήτρια δύναμη στη Συρία, αλλά και αποξένωσε την Τουρκία συνεργαζόμενη με τους ντόπιους μαχητές του PKK.
Περιστασιακά εξακολουθούν να λαμβάνουν χώρα συγκρούσεις μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας, όπως όταν, πριν από έναν χρόνο, μια φάλαγγα τουρκικών φορτηγών χτυπήθηκε από ρωσικά αεροσκάφη. Το αποτέλεσμα ήταν 36 Τούρκοι στρατιώτες να χάσουν τη ζωή τους. Ωστόσο, η Τουρκία ήταν προσεκτική και δεν ήρθε σε ευθεία αντιπαράθεση με τη Ρωσία. Αντιθέτως, θεώρησε υπεύθυνο για την επίθεση τον πρόεδρο της Συρίας, Μπασάρ αλ-Άσαντ. Από την πλευρά του, ο Πούτιν επέτρεψε στην Τουρκία να πάρει αντίποινα και να σφυροκοπήσει τις συριακές θέσεις με τα μαχητικά αεροσκάφη της, ενώ τα ρωσικά αεροσκάφη έμειναν προσγειωμένα. Όσον αφορά τον Πούτιν, η συμμαχία με την Τουρκία για να υπονομεύσει το ΝΑΤΟ είναι πιο σημαντική από το να βοηθήσει τον Άσαντ στη Συρία. Το ίδιο κίνητρο εξηγεί εν μέρει και τη συγκατάθεση της Ρωσίας στον πόλεμο του Αζερμπαϊτζάν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, καθώς και την ανοχή του Κρεμλίνου στη στρατιωτική υποστήριξη που παρείχε η Τουρκία στους Αζέρους.
Αμοιβαία υποστήριξη
Ο αδελφικός δεσμός Πούτιν και Ερντογάν έχει ιδιαίτερη σημασία στα θέματα της οικονομίας. Στην Τουρκία, ο πληθωρισμός και η ανεργία παραμένουν σε διψήφια ποσοστά από το 2018. Σε λιγότερο από τέσσερα χρόνια, η τουρκική λίρα έχει χάσει το ήμισυ της αξίας της σε σχέση με το δολάριο. Επίσης, η ρωσική οικονομία παραμένει στάσιμη εδώ και έξι χρόνια. Τόσο ο Πούτιν όσο και ο Ερντογάν υιοθέτησαν την ιδέα οι χώρες τους πολιορκούνται από έξωθεν εχθρούς. Και οι δύο έχουν καταφύγει στην επιθετικότητα στο εξωτερικό για να αποσπάσουν την προσοχή της κοινής γνώμης (σε καθεμία από τις χώρες) από τα εσωτερικά-οικονομικά προβλήματα.
Και οι δύο αυταρχικοί ηγέτες νοσταλγούν το αυτοκρατορικό παρελθόν τους. Ο Πούτιν θέλει να προβάλλεται ως ένας πατριώτης που ανοικοδομεί τμήματα της σοβιετικής αυτοκρατορίας και έχει διεξαγάγει πολέμους εναντίον της Γεωργίας και της Ουκρανίας. Προσπαθεί να κρατήσει δέσμιες γειτονικές χώρες που τις θεωρεί “πελάτες”, πιο πρόσφατα τη Λευκορωσία και την Αρμενία. Ο Ερντογάν έχει τοποθετήσει το οθωμανικό παρελθόν της χώρας του στο επίκεντρο μιας πιο επιθετικής εξωτερικής πολιτικής, προκαλώντας ταραχές στο Αιγαίο με τη διεκδίκηση ελληνικών νησιών, αλλά και προκαλώντας την Ελλάδα, την Κύπρο και τη Γαλλία για την πλούσια σε κοιτάσματα φυσικού αερίου Ανατολική Μεσόγειο. Φαντασιώνεται πως είναι η φωνή και ο εκπρόσωπος του ισλαμικού κόσμου.
Υπάρχουν, φυσικά, μεγάλες διαφορές μεταξύ των δύο ανδρών και των χωρών που ηγούνται. Μετά από ένα συνταγματικό πραξικόπημα που επαναρρύθμισε το όριο των προεδρικών θητειών, ο Πούτιν πλησίασε πιο πολύ προς τη δικτατορία. Η δύναμη του Ερντογάν είναι λιγότερο σταθερή. Οι μεγαλύτεροι όμιλοι της Τουρκίας διευθύνονται από μέλη της κοσμικής τάξης, τα οποία προσαρμόζονται στα κελεύσματα του προέδρου αλλά δεν τον αγαπούν. Ο Ερντογάν έχει φυλακίσει πολλούς από τους αντιπάλους του, αποδυνάμωσε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και ανέλαβε τον έλεγχο της δικαιοσύνης, αλλά η υποστήριξη στο κόμμα του έχει υποχωρήσει όπως δείχνουν οι δημοσκοπήσεις. Πριν από δύο χρόνια, έχασε στις τοπικές εκλογές τον έλεγχο της Κωνσταντινούπολης και της Άγκυρας.
Μεγάλη η διαφορά
Η Ρωσία και η Τουρκία απέχουν και ίσως ποτέ να μην καταφέρουν να καταλήξουν σε μια πραγματική συμμαχία. “Δεν μιλάμε για στρατηγική σχέση”, λέει ο Onur Isci, επικεφαλής του Κέντρου Ρωσικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Bilkent. “Δεν πιστεύω ότι η Τουρκία έχει την πολυτέλεια να διακινδυνεύσει να καταρρεύσει εντελώς η σχέση της με τη Δύση”. Αν και οι δύο συνεργάστηκαν στη Συρία, παραμένουν σε αντίθετες πλευρές. Το ίδιο ισχύει για τη σύγκρουση στη Λιβύη και στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Οι δύο δυνάμεις έχουν επίσης σε μεγάλο βαθμό αντικρουόμενα συμφέροντα στη Γεωργία και την Ουκρανία – τις οποίες η Τουρκία θα ήθελε να δει ως μέλη του ΝΑΤΟ. Αυτό το ενδεχόμενο όμως είναι απίθανο για τη Ρωσία, η οποία διεξήγαγε πολέμους για να κρατήσει τις δύο χώρες μακριά από την αγκαλιά της Δύσης. Ως αποτέλεσμα, η Γεωργία και η Ουκρανία τώρα βλέπουν την Τουρκία ως ένα σημαντικό αντίβαρο σε σχέση με τη Ρωσία – έναν ρόλο που ο Ερντογάν δεν παρέλειψε να εκμεταλλευτεί. Το 2019 πούλησε στην Ουκρανία μισή ντουζίνα από τα μαχητικά της drones της τουρκικής πολεμικής αεροπορίας – η πρώτη αγορά για τον στρατό της Ουκρανίας. “Η Τουρκία δεν είναι η Τουρκία πριν από τριάντα χρόνια”, λέει ένας Τούρκος αξιωματούχος. “Η άμυνα και η οικονομική μας ικανότητα έχουν βελτιωθεί. Δεν βλέπουμε τον εαυτό μας να μιλάμε με τη Ρωσία από μειονεκτική θέση”.