Οι πανδημίες αλλάζουν την ιστορία

Αν ανατρέξει κανείς στο παρελθόν θα διαπιστώσει ότι ανέκαθεν οι πανδημίες ήταν οι βασικές αιτίες μεγάλων αλλαγών στην ιστορία. Λοιμοί, πανώλη, χολέρα, λέπρα, ευλογιά, γρίπη, υπήρξαν στο διάβα της ιστορίας υπεύθυνες για τον χαμό εκατομμυρίων ανθρώπων. Με συνέπεια να έρχονται κάθε φορά, μετά από μια πανδημία, κοσμογονικές αλλαγές στην οικονομία, τον πολιτισμό και τις κοινωνίες, ανατρέποντας αυτοκρατορίες και καθεστώτα και αλλάζοντας ισορροπίες δυνάμεων παγιωμένες για αιώνες.

Οι μεγάλες πανδημίες ανά την ιστορία

• Ως πρώτη πανδημία στην ιστορία καταγράφεται ο Λοιμός της Αθήνας το 430 π.Χ.. Η επιδημία αφού πέρασε από την Αφρική στην Ελλάδα, έπληξε εν μέσω Πελοποννησιακού πολέμου το κράτος των Αθηνών, συμβάλλοντας στην απώλεια των δύο τρίτων του τότε πληθυσμού. Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο ίδιος ο Περικλής. Ο λοιμός εξασθένησε σημαντικά την άλλοτε κραταιά Αθήνα, οδηγώντας την στην ήττα από τους Σπαρτιάτες.
• Η πρώτη μεγάλη σε εξάπλωση και σε θύματα όμως πανδημία που καταγράφει η ιστορία στην Ευρώπη, ήταν ο λοιμός του Ιουστινιανού, που ξεκίνησε το 541 μ.Χ.. Η πανώλη εξαπλώθηκε γρήγορα από την Αίγυπτο μέχρι την Κωνσταντινούπολη και από εκεί έως την Ισπανία, τη Βρετανία και την Ιρλανδία, πλήττοντας κατά κύριο λόγο τις παραθαλάσσιες περιοχές της Μεσογείου. Κατά τη διάρκεια των δύο αιώνων που η πανούκλα επανέρχονταν κατά διαστήματα, κόστισε τη ζωή συνολικά σε 50 εκατομμύρια ανθρώπους, εξαφανίζοντας το ένα τέταρτο περίπου του τότε πληθυσμού. Ο λοιμός του Ιουστινιανού ήταν μοιραίος για τη μέχρι τότε εύρωστη και κυρίαρχη Βυζαντινή αυτοκρατορία, η οικονομία της οποίας αποδυναμώθηκε σημαντικά, εξ αιτίας τόσο του αποδεκατισμού του εργατικού δυναμικού, όσο όμως και του πλήγματος που δέχθηκε το εμπόριο, το οποίο ήταν βασική πηγή πλούτου για το Βυζάντιο. Η πανώλη αποδυνάμωσε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η οποία επί Ιουστινιανού γνώριζε μέρες δόξας και η οποία άρχισε από την εποχή του λοιμού να συρρικνώνεται και να χάνει εδάφη. Πρώτη χάθηκε η Β. Ιταλία από τους Λομβαρδούς και αργότερα η Συρία, η Παλαιστίνη και η Αίγυπτος από τους Άραβες οι οποίοι τότε άρχισαν να έρχονται στο προσκήνιο της ιστορίας.
• Στη συνέχεια, τον 11ο αιώνα, εμφανίστηκε στην Ευρώπη η Λέπρα, η οποία εξελίχθηκε σε πανδημία. Οδήγησε στην απομόνωση του τεράστιου αριθμού των πασχόντων από αυτήν, θεωρήθηκε σαν τιμωρία από τον Θεό και προκάλεσε μεγάλες ηθικές κρίσεις κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.
• Στη συνέχεια και πάλι στα χρόνια του Μεσαίωνα, το 1348 – 1353, στην Ευρώπη ήρθε η Μαύρη πανώλη ή ο Μαύρος θάνατος όπως επικράτησε να λέγεται, που αποδεκάτισε κυριολεκτικά τον τότε γνωστό κόσμο, αφού είχε θύματα από 100 έως και 200 εκατομμύρια ανθρώπους στην Ευρώπη και την Ασία, από όπου και είχε ξεκινήσει. Η πανδημία της Μαύρης πανώλης άλλαξε απότομα τα πληθυσμιακά και τα οικονομικά δεδομένα της εποχής, κτύπησε όμως και την δουλεία, που μέχρι τότε ήταν πολύ διαδεδομένη. Η Μαύρη πανώλη έδωσε το τελειωτικό χτύπημα στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, καθώς συνέβαλε στην παρακμή του Βυζαντίου και επιτάχυνε την άνοδο των Οθωμανών.
• Στη συνέχεια, μεταξύ 15ου και 17ου αιώνα, η Ευρώπη πλήττεται από την φονική ευλογιά, η οποία είχε ποσοστό θνησιμότητας που έφτανε το 30%. Στην Ευρώπη η ευλογιά σκότωνε περί τους 400.000 ανθρώπους το χρόνο και συνέπεσε, αν δεν τον προκάλεσε κιόλας, με τον αποικισμό της Αμερικής, όπου μαζί με την ιλαρά και την πανώλη, εξολόθρευσε το 90% των ιθαγενών σε Βόρεια και Νότια Αμερική.
• Αργότερα, το 1817 – 1823 εμφανίστηκε η πρώτη πανδημία της χολέρας, η οποία ξεκίνησε από τη Ρωσία και εξαπλώθηκε μέσα από το νερό και τα τρόφιμα στην Ευρώπη, αλλά και μέσω των Βρετανών στην Ινδία και την υπόλοιπη Ασία, στην Αφρική και την Αμερική, σκοτώνοντας εκατομμύρια ανθρώπους. Η χολέρα συνέχισε να θερίζει πληθυσμούς μέχρι και το 1961.
• Η πρώτη σοβαρή πανδημία γρίπης ξεκίνησε από τη Σιβηρία και το Καζακστάν το 1889, γνωστή και σαν Ρωσική γρίπη και εξαπλώθηκε γρήγορα στη Μόσχα, την Φινλανδία και την υπόλοιπη Ευρώπη, μέσω της οποίας ταξίδεψε στη Β. Αμερική και στην Αφρική.
• Το 1918 εμφανίστηκε η γρίπη των πτηνών, γνωστή και σαν Ισπανική γρίπη η οποία ξεκίνησε από την Κίνα και μεταδόθηκε μέσω του Καναδά στην Ευρώπη, σκοτώνοντας συνολικά περί τους 50 εκατομμύρια ανθρώπους.
• Αργότερα, το 1957 εμφανίστηκε η Ασιατική γρίπη και το 1968 η γρίπη του Χονγκ Κονγκ, η οποία σε 2 μόλις εβδομάδες είχε 500.000 κρούσματα, ενώ προκάλεσε συνολικά τον θάνατο σε 1 εκατομμύριο ανθρώπους. Η Ασιατική γρίπη άνοιξε τον δρόμο των εμβολιασμών, καθώς το εμβόλιο που δημιουργήθηκε περιόρισε σημαντικά την εξάπλωση της πανδημίας.
• Στη συνέχεια, τo 1981 εμφανίστηκε η μάστιγα του Aids, το οποίο ξεκίνησε από τη Δ. Αφρική και μεταδόθηκε από έναν ιό χιμπατζή. Η ασθένεια προκάλεσε μεγάλη ομοφοβική κρίση και ήταν η αιτία να σταματήσει το κίνημα της σεξουαλικής απελευθέρωσης που είχε ξεκινήσει από την εποχή των χίπις στην Αμερική του ‘60, καθώς θεωρήθηκε σαν ασθένεια των ομοφυλοφίλων.
• Πρόσφατα, το 2002 – 2003 εμφανίστηκε το SARS, που ξεκίνησε από την Κίνα και εξαπλώθηκε γρήγορα σε 26 χώρες. Έμοιαζε πολύ με τον COVID-19 και συνέβαλε στην ανάπτυξη σημαντικών νοσοκομειακών πρωτοκόλλων που ισχύουν ακόμη και σήμερα.
• Ακόμη πρόσφατα, το 2009 – 2010 εμφανίστηκε η γρίπη των χοίρων (Η1Ν1), που προκάλεσε περισσότερους από 500.000 θανάτους και έπληξε κυρίως ηλικίες κάτω των 65 ετών.
• Τέλος, πριν τον κορωνοϊό, εμφανίστηκε το 2014 – 2016 ο Έμπολα, η εξάπλωση του οποίου περιορίστηκε στην Αφρική και όπως και η χολέρα, εξαπλώθηκε σε χώρες που δεν είχαν τις υποδομές για να τον αντιμετωπίσουν.

Ο COVID-19 που ξεκίνησε από την Κίνα και επεκτάθηκε γρήγορα σε όλον τον πλανήτη, είναι μια πανδημία πολύ ισχυρά μεταδοτική, με μέτρια έως χαμηλή όμως θνητότητα, κάτω του 4-5%, συγκρινόμενη με τους λοιμούς που έπληξαν κατά καιρούς τη γη.

Ο COVID-19 όμως, λόγω της μεγάλης μεταδοτικότητας και της αναγκαστικής εφαρμογής αυστηρών περιοριστικών μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης για την προστασία του πληθυσμού από τη μεγάλη μεταδοτικότητα, οδήγησε σε ένα πρωτοφανές οικονομικό και κοινωνικό πείραμα κοινωνικής απομάκρυνσης και απομόνωσης, που είχε σοβαρές συνέπειες στην κατανάλωση, η οποία πάγωσε για μεγάλο διάστημα, στο εμπόριο και τις μεταφορές, που καθηλώθηκαν εντελώς, στην παραγωγή και κατανάλωση της ενέργειας, η ζήτηση της οποίας κατέρρευσε, με το πετρέλαιο να σημειώνει πρωτοφανή στην ιστορία χαμηλά, αλλά και στον τουρισμό, που είναι και το μεγάλο θύμα της πανδημίας, μια και το ερχόμενο καλοκαίρι προβλέπεται ιδιαίτερα δύσκολο για μετακινήσεις, διακοπές και ταξίδια.

Η ανάγκη προστασίας από την πανδημία και η πρωτοφανής στα ιστορικά δεδομένα καραντίνα την οποία αυτή επιβάλλει παγκοσμίως, που ενδέχεται να επαναληφθούν το φθινόπωρο και τον χειμώνα, όταν έρθει το δεύτερο κύμα της πανδημίας, έχουν κατ’ αρχήν δύο σημαντικές άμεσες συνέπειες:

α) Τη σοβαρή ύφεση της οικονομίας, η οποία είναι ερωτηματικό αν και σε τι βαθμό θα μπορέσει να ανακάμψει μετά το τέλος των περιοριστικών μέτρων, αφού πολλές επιχειρήσεις δεν θα καταφέρουν να επανέλθουν μετά από το σοκ του κλεισίματος και
β) Την απώλεια μεγάλου αριθμού θέσεων εργασίας και τη βύθιση της οικονομίας στην ανεργία, μια και πολύ μεγάλος αριθμός εργαζομένων θα χάσουν τις δουλειές τους, είτε θα προσαρμοστούν στις νέες εργασιακές συνθήκες της εξ αποστάσεως εργασίας, με ό,τι αυτό σημαίνει σε αμοιβές και εργασιακές σχέσεις.

Οι πρώτες αυτές αλλαγές, αλλά και γενικότερα η νέα πραγματικότητα της ζωής με την πανδημία του κορωνοϊού, επιφέρουν μια σειρά από σοβαρές αλλαγές στο κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο του καπιταλισμού της παγκοσμιοποίησης. Το οποίο στηρίχθηκε σε μια σειρά από παραδοχές, οι οποίες τώρα αμφισβητούνται, αν και δεν υπονομεύονται από τη νέα πραγματικότητα που δημιουργεί η ανάγκη προστασίας από την πανδημία.

Από το κλείσιμο των συνόρων και την αναγκαστική επιστροφή στο παλιό μοντέλο της αυτάρκειας των αγαθών για κάθε κράτος, μέχρι την ανατροπή του μοντέλου της ελεύθερης και αυτορρυθμιζόμενης αγοράς και την αντικατάστασή του από την παραδοχή ενός νέου ρόλου για τον θεσμό του κράτους, ως ρυθμιστή πλέον και προστάτη της οικονομίας και των εργαζομένων, μέχρι την εγκατάλειψη των νεοφιλελεύθερων ιδεοληψιών περί ιδιωτικών και δήθεν κερδοφόρων συστημάτων υγείας, με τη θριαμβευτική επάνοδο της δημόσιας υγείας ως της μόνης που μπορεί να εγγυηθεί την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης που φέρνει η πανδημία, μέχρι και την αλλαγή του επιθετικού μοντέλου ανάπτυξης που έφερε η παγκοσμιοποίηση προς όφελος του κέρδους, με την καταστροφή του περιβάλλοντος και των οικοσυστημάτων όπου ενδημούσαν οι επικίνδυνοι ιοί, που θεωρείται σήμερα και η κύρια αιτία της μετάδοσης του κορωνοϊού στον άνθρωπο, ο καπιταλισμός της παγκοσμιοποίησης υποχωρεί και ένα νέο μοντέλο ισόρροπης οικονομικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής ανάπτυξης αναδύεται, όπου η προστασία της δημόσιας υγείας φαίνεται να έχει κυρίαρχο, πλέον, ρόλο.