Καταπέλτης κατά της Τουρκίας αποτελεί η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την διεύρυνση της ΕΕ προς την Τουρκία, η οποία δόθηκε στη δημοσιότητα την Τετάρτη 29 Μαϊου 2019 και ήταν η πιο επικριτική έκθεση της Κομισιόν για την Τουρκία εδώ και 14 χρόνια. Συνοπτικά η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής περιγράφει την άσχημη κατάσταση στο εσωτερικό της Τουρκίας σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη δικαιοσύνη και το Κράτος Δικαίου, επισημαίνει τις εντάσεις στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, που υπονόμευσαν την περιφερειακή σταθερότητα και ασφάλεια, καταγράφει τις παράνομες ενέργειες της Τουρκίας στην κυπριακή ΑΟΖ, την προτρέπει να σεβαστεί το διεθνές δίκαιο, τις σχέσεις καλής γειτονίας και τα κυριαρχικά δικαιώματα της Κύπρου, υπενθυμίζει την υποχρέωσή της για κανονικοποίηση των σχέσεων με την Κυπριακή Δημοκρατία και συμβολή στην επίλυση του Κυπριακού, και προειδοποιεί ότι στο επόμενο Συμβούλιο της Ε.Ε. θα εκδοθούν σχετικά Συμπεράσματα, ενδεχομένως και κυρώσεις κατά της Τουρκίας, που σίγουρα δεν θα διευκολύνουν την ευρωπαϊκή της προοπτική. Καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η Τουρκία απομακρύνεται από την Ευρώπη η έκθεση της Κομισιόν επισημαίνει πως η Τουρκία “παραμένει βασικός εταίρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης” και παραμένει υποψήφιο μέλος στην περιοχή, το οποίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό εξ αιτίας και της εγγύτητάς του στην αποσταθεροποιημένη Μέση Ανατολή, ωστόσο όμως τα λόγια θα πρέπει να συνδυαστούν με πράξεις.
Άγκυρα: «μεγάλο λάθος η ένταξη της νότιας Κύπρου στην ΕΕ»
Αντιδρώντας στη δημοσιοποίηση της επικριτικής για την Άγκυρα έκθεσης της Κομισιόν, ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, δήλωσε πως η Τουρκία παραμένει προσηλωμένη στην πλήρη ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση, παρόλο που οι Βρυξέλλες δεν έχουν τηρήσει τις υποσχέσεις τους. Από την πλευρά του ο Τούρκος υφυπουργός Εξωτερικών Φαρούκ Καϊμακτσί δήλωσε πως η Τουρκία είναι τμήμα της Ευρώπης και, παρά τα εμπόδια, συνεχίζει την διαδικασία ένταξης. Σύμφωνα με τον ίδιο η Τουρκία έχει πετύχει πρόοδο σε 20 κεφάλαια των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, ενώ για τα 14 άλλα υπάρχουν πολιτικά εμπόδια. Ο ίδιος υποστήριξε πως «ήταν μεγάλο λάθος η ένταξη της νότιας Κύπρου στην ΕΕ», λέγοντας ότι «η Ε.Ε. δεν μπορεί να καθορίσει τα όριά μας, επειδή το θέλουν η νότια Κύπρος και η Ελλάδα». Ωστόσο, παρά τις αντιρρήσεις και τους ισχυρισμούς της Άγκυρας, το συμπέρασμα που βγαίνει αβίαστο από την έκθεση της Κομισιόν είναι πως υπάρχει πλέον οπισθοδρόμηση της προσπάθειας της Τουρκίας για ένταξη στην ΕΕ, που δεν αποτελεί πλέον προτεραιότητα της τουρκικής εσωτερικής κι εξωτερικής πολιτικής, όπως στο παρελθόν, γεγονός που οδηγει στην τελμάτωση, ακόμη και στο «πάγωμα» της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας.
Ο δρόμος προς την Ευρώπη είναι μακρύς
Οι σχέσεις Τουρκίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης κουβαλούν πίσω τους μια ταραχώδη ιστορία 55 ετών. Η Τουρκία συνδέθηκε με την ΕΕ με συμφωνία σύνδεσης απότο 1964, ενώ συνάφθηκε Τελωνειακή Ένωση το 1995. Το 1989, όταν για πρώτη φορά η Άγκυρα υπέβαλε αίτηση για να γίνει υποψήφιο μέλος της Ε.Ε., οι Βρυξέλλες απέρριψαν την αίτηση ένταξής της, επειδή θεώρησαν την Τουρκία «πολύ μεγάλη» (σε πληθυσμό), «πολύ φτωχή» (χαμηλό βιοτικό επίπεδο) και «πολύ… μουσουλμανική» (δηλαδή πολιτισμικά διαφορετική). Ωστόσο τον Δεκέμβριο του 1999, κι έπειτα από την άρση των επιφυλάξεων της Ελλάδας, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο χορήγησε την ιδιότητα της υποψήφιας χώρας στην Τουρκία, ενώ οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν τον Οκτώβριο του 2005. Στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων για την ένταξη της Τουρκίας, ενώ ξεκίνησαν 16 κεφάλαια μέχρι σήμερα, μόνο ένα από αυτά προσωρινά έκλεισε.
Τον Ιούνιο του 2018 το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων της Ε.Ε. ανέφερε στα συμπεράσματά του ότι «υπό τις παρούσες συνθήκες οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας έχουν σταματήσει ουσιαστικά, δεν μπορούν να ληφθούν υπόψη άλλα κεφάλαια για το άνοιγμα ή το κλείσιμο και ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν περαιτέρω εργασίες για τον εκσυγχρονισμό της Τελωνειακής Ένωσης». Με απλά λόγια επιβεβαιώθηκε το τέλμα των ευρω-τουρκικών σχέσεων, το οποίο οφείλεται κατά κύριο λόγο στην απροθυμία της κυβέρνησης Ερντογάν να στρέψει σταθερά το τιμόνι της χώρας προς τη Δύση, ενώ υπήρξαν “αρνητικές εξελίξεις στο κράτος δικαίου, τα θεμελιώδη δικαιώματα και το δικαστικό σώμα” (έκθεση Κομισιόν) και η Τουρκία εγκατέλειψε το μεταρρυθμιστικό της ζήλο και κάθε σοβαρή προσπάθεια εξομάλυνσης των σχέσεων με την Ελλάδα και την Κύπρο.
Τουρκία μόνη εναντίον όλων;
Υπάρχουν βεβαίως δυνάμεις στην Τουρκία που ανέκαθεν αντιδρούσαν στη φιλοδυτική πορεία της και δυσανασχετούσαν για το μεγάλο στόχο της ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι δυνάμεις αυτές πριν από μια δεκαετία ήταν μειοψηφία, σήμερα ωστόσο αποτελούν την πλειοψηφία. Δεν είναι μόνον οι ισλαμιστές, που θα ήθελαν να δουν την Τουρκία να εγκαταλείπει τη Δύση και να προσεγγίζει τον μουσουλμανικό κόσμο. Είναι και οι εθνικιστές που φαντάζονται μια ισχυρή και αυτοδύναμη Τουρκία στο επίκεντρο ενός «τουρκικού κόσμου» από τα Βαλκάνια μέχρι την Κίνα. Μια Τουρκία που δεν θα είναι αναγκασμένη να στηρίζεται στην οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη της Δύσης για να νιώθει ισχυρή και ασφαλής. Μέχρι το 2010 η πλειοψηφία του τουρκικού λαού δεν αποδεχόταν αυτές τις ριψοκίνδυνες προσεγγίσεις, δεν θα ήθελε να δει την Τουρκία να μετατρέπεται σε μεσανατολική ή απομονωμένη χώρα. Πλέον η υποστήριξη προς την ενταξιακή προοπτική της Τουρκίας έχει υποχωρήσει κάτω του 50%.
Δεν γνωρίζουν τι σημαίνει Ευρωπαϊκή Ένωση
Υπάρχει ωστόσο και ένα σημαντικό φιλοδυτικό τμήμα της τουρκικής κοινωνίας που επιθυμεί διακαώς να εισέλθει η χώρα στην Ε.Ε. Ακόμη κι αυτή όμως δεν γνωρίζει επαρκώς το τι ακριβώς σημαίνει αυτό και τι προσπάθειες θα πρέπει να καταβάλουν. Οι Τούρκοι είναι εντελώς απληροφόρητοι για την Ε.Ε. Το μέγεθος της άγνοιας του τούρκικου λαού σχετικά με την Ε.Ε. είναι τεράστιο, όπως είχε εύστοχα περιγράψει πριν χρόνια η εφημερίδα Σαμπάχ: «Δεν φθάνουν στο λαό ξεκάθαρες πληροφορίες σχετικά με το τι είναι η Ε.Ε. Ο κόσμος νομίζει ότι όταν ενταχθούμε στην Ε.Ε. θα σταματήσει η ανεργία. Οι χώρες της Ευρώπης ήταν εκείνες οι οποίες στο θέμα της τρομοκρατίας δεν μας συμπαραστάθηκαν και βοήθησαν τους τρομοκράτες (σ.σ. εννοεί τους Κούρδους). Γι’ αυτό το λόγο εμείς έχουμε επιφυλάξεις στο θέμα της Ε.Ε. Οι όροι της Ε.Ε. θα πρέπει να αξιολογηθούν σύμφωνα με τις ευαισθησίες της Τουρκίας. Θα πρέπει να αξιολογηθούν καλά οι απαιτήσεις της Ε.Ε. και να μην βιαστούμε».
Οι αλλαγές και μεταρρυθμίσεις που απαιτούνται από την Ε.Ε. για να δεχθεί την Τουρκία στους κόλπους της, δεν αρέσουν σε αρκετούς Τούρκους οι οποίοι έχουν την τάση να βλέπουν παντού «προδότες», «υπονομευτές» και υποκινούμενα από τους ξένους σενάρια «διάλυσης» της χώρας, με πρόσχημα τον εκδημοκρατισμό της. Κυρίως δε στρέφονται κατά της χορήγησης πολιτιστικών δικαιωμάτων στους Κούρδους, θεωρώντας πως έτσι θα τους καταστήσουν «ξένα σώματα» μη αφομοιώσιμα πλέον από το τουρκικό «χωνευτήρι».
Καχύποπτοι απέναντι στην Ευρώπη
Η καχυποψία ορισμένων Τούρκων πολιτικών έναντι Ε.Ε. μπορεί να φτάσει ακόμη και σε σημείο «παράνοιας», όπως είχε υποστηρίξει το 2003 ο Κιαμράν Ινάν, πρόεδρος τότε της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Εξωτερικών υποθέσεων του τουρκικού Κοινοβουλίου, κι απ’ ότι φαίνεται δεν έχει αλλάξει σχεδόν τίποτε ως σήμερα: «Οι ξένοι συστηματικά επιδιώκουν να περικλείσουν την Τουρκία σε κλοιό. Η Τουρκία βρίσκεται τον καιρό αυτό αντιμέτωπη με μια διεθνή σταυροφορία και επιβάλλεται να προετοιμαστεί καλά για να αντιμετωπίσει όλα αυτά… Ο πρωθυπουργός της Γαλλίας και ο Γερμανός Καγκελάριος τονίζουν ξεκάθαρα ότι η Τουρκία δεν έχει θέση στην Ευρώπη. Οι λόγοι της στάσης αυτής είναι διάφοροι. Θεωρούν τη νέα Τουρκία εν δυνάμει μεγάλο αντίπαλο στο μέλλον και η χώρα που το φοβάται αυτό είναι η Γερμανία».
Δεν είναι βέβαιοι λοιπόν αν η Ευρώπη επιθυμεί πραγματικά να τους δεχθεί στους κόλπους της. Ωστόσο η Ευρώπη αποτελεί το όνειρό τους. Και μόνον στην προφορά της λέξης «Αβρούπα» (Avrupa) οι φιλοδυτικοί Τούρκοι μοιάζουν σαν να προφέρουν μια μαγική λέξη, που θα τους λύσει “ως δια μαγείας” όλα τους τα προβλήματα. Αλλά κι αυτοί οι Τούρκοι, που παραμένουν ερωτευμένοι με την Ευρώπη, αρχίσουν να αναρωτιούνται σοβαρά πως πρόκειται για έναν έρωτα χωρίς ανταπόκριση.
Η «κρίση ταυτότητας» της Τουρκίας
Η σημερινή Τουρκία βρίσκεται και πάλι μπροστά σε μεγάλα γεωπολιτικά και στρατηγικά διλήμματα, ζωτικής σημασίας για το μέλλον και την επιβίωση της. Υπάρχουν πολλές προκλήσεις και πολλές αβεβαιότητες που πρέπει να αντιμετωπίσει. Υπάρχουν πολλές παγίδες και πολλά «ναρκοπέδια» που πρέπει ν’ αποφύγει. Υπάρχουν πολλοί κίνδυνοι που πρέπει ν’ αποφύγει και πολλές ευκαιρίες που πρέπει να εκμεταλλευτεί, με πρώτη και καλύτερη την υποψηφιότητα της για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και θα ήταν στρατηγικό λάθος να την εγκαταλείψει παρά τις όποιες δυσκολίες. Ειδικά η Ελλάδα, που εδώ και δύο δεκαετίες έχει επενδύσει σημαντικό διπλωματικό κεφάλαιο στο να διατηρήσει την Τουρκία σε φιλοευρωπαϊκή τροχιά (κάτι που έκαναν όλες ανεξαιρέτως οι ελληνικές κυβερνήσεις από το 1999 μέχρι σήμερα), έχει κάθε λόγο να απεύχεται κάτι τέτοιο διότι θα είναι και η πρώτη που θα υποστεί τις συνέπειες.
Η γειτονική μας Τουρκία εδώ και δεκαετίες διέρχεται μια μόνιμη κρίση ταυτότητας, καθώς δεν μπορεί να αποφασίσει που οριστικά ανήκει και ποιες κατευθύνσεις πρέπει να ακολουθήσει. Μπορεί να εξελιχτεί σε δραστήριο γεωπολιτικό παίκτη, αλλά από την άλλη μπορεί να βυθιστεί στη δίνη των εθνοτικών συγκρούσεων κυρίως εξ αιτίας της έλλειψης λύσεων στο Κουρδικό Ζήτημα. Μπορεί να προχωρήσει στον εκσυγχρονισμό και στον εκδημοκρατισμό της, αλλά μπορεί και να καταστεί πεδίο μιας νέας ισλαμικής επανάστασης με απρόβλεπτες συνέπειες. Μπορεί να μετεξελιχθεί σε δημοκρατική χώρα, μέλος της Ε.Ε., αλλά μπορεί και να εκφυλιστεί σ’ ένα κατ’ επίφαση δημοκρατικό αλλά ουσιαστικά ημιφασιστικό «κράτος εθνικής ασφάλειας», που θα λειτουργεί ως παράγοντας περιφερειακής αστάθειας.
Είναι γεγονός πάντως πως η σημερινή Τουρκία δεν ανήκει αποκλειστικά ούτε στην Ευρώπη ούτε στην Ασία, ούτε στη Δύση ούτε και στην Ανατολή, και γι’ αυτό βιώνει ένα είδος «υπαρξιακής μοναξιάς». Δεν μπορεί όμως να συνεχίσει για πολύ να στέκεται μετέωρη ανάμεσα σε δύο κόσμους. Αργά ή γρήγορα θα πρέπει να κάνει τις επιλογές της και να αποφασίσει που ανήκει. Και οι επιλογές αυτές θα είναι καθοριστικές για το μέλλον της.