Η σημασία της Μ. Ανατολής στο σημερινό Διεθνές Σύστημα
Το σημερινό Διεθνές Σύστημα χαρακτηρίζεται από την όξυνση του ανταγωνισμού ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις, ο οποίος αποσταθεροποιεί διάφορες περιοχές του πλανήτη (υποσυστήματα), οδηγώντας στη γενικότερη αύξηση των διακρατικών αντιπαραθέσεων.
Η συγκεκριμένη εξέλιξη οφείλεται στην κλιμακούμενη μεταβολή του παγκόσμιου συσχετισμού ισχύος εις βάρος των ΗΠΑ, της ΕΕ και των G7 και προς όφελος της Κίνας, της Ρωσίας και των brics. Ταυτόχρονα ενισχύεται από την αρνητική οικονομική συγκυρία, η οποία επιταχύνει την παραπάνω μεταβολή και οξύνει τον ανταγωνισμό των κρατών για την απόκτηση πηγών ικανών να συμβάλλουν στην μεγέθυνση των χαμηλών ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης.
Τέτοιες πηγές είναι οι ενεργειακοί πόροι, οι εμπορικοί οδοί, οι αγορές για την εξαγωγή εμπορευμάτων και κεφαλαίων, τα ορυκτά μέταλλα, το εργατικό δυναμικό, το νερό, κ.α. Επιπλέον καθώς πολλαπλασιάζονται οι πολεμικές αναμετρήσεις αποκτούν σπουδαιότητα και μετατρέπονται σε αντικείμενο ανταγωνισμού, εκείνες οι γεωγραφικές περιοχές που χρησιμεύουν στη διεξαγωγή στρατιωτικών επιχειρήσεων.
Σε αυτά τα πλαίσια οι ΗΠΑ, η ΕΕ και οι G7 αγωνίζονται για τη διατήρηση των σφαιρών επιρροής τους σε περιοχές που μπορούν να τους προσφέρουν όλα τα παραπάνω, ενώ η Κίνα, η Ρωσίας και οι brics πασχίζουν για την επέκταση των δικών τους σφαιρών επιρροής.
Η περιοχή της Μ. Ανατολής
Η περιοχή της Μ. Ανατολής ορίζεται δυτικά από την Αίγυπτο και τη Μεσόγειο, ανατολικά από το Ιράν, νότια από την Υεμένη και βόρεια από τη Συρία και το Ιράκ, ενώ η Λιβυή, το κέρας της Αφρικής, η Τουρκία, η Κασπία, το Αφγανιστάν και το Πακιστάν, λόγο της πολιτισμικής συγγένειας τους μπορούν να δωθούν ως προέκταση της.
Πλείστες εθνικές ομάδες.
Οι σημαντικότερες εξ’ αυτών είναι οι Άραβες, οι Πέρσες, οι Τουρκομάνοι, οι Κούρδοι και οι Εβραίοι. Επιπλέουν υπάρχουν αμέτρητες θρησκευτικές δοξασίες, ωστόσο ξεχωρίζουν για τον αριθμό των πιστών τους οι Σουνίτες μουσουλμάνοι και οι Σιίτες μουσουλμάνοι.
Αντίστοιχα διόλου ευκαταφρόνητος είναι και ο αριθμός των γλωσσών που μιλούνται στην περιοχή. Τα κράτη που την απαρτίζουν στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι πολυφυλετικά, πολυθρησκευτικά, πολύπολιτισμικά και ουδέποτε κατάφεραν να σφυρηλατήσουν ενιαία και ισχυρή εθνική συνείδηση στους πληθυσμούς τους.
Οι Σιίτες
Οι ασταμάτητες και εξαιρετικά αιματοβαμμένες αντιπαραθέσεις μεταξύ των διαφόρων φυλών, θρησκειών και πολιτισμών, ως αποτέλεσμα της ανικανότητας των εκάστοτε κραταιών τους τάξεων να συμβιβάσουν τα μεταξύ τους ανταγωνιστικά συμφέροντα και να προτάξουν κοινούς πολιτικούς στόχους, καθιστούν αδύνατη αυτή την προοπτική. Σε αυτό επίσης συμβάλλει και η τακτική του διαίρει και βασίλευε που ακολουθούν διαχρονικά οι μεγάλες δυνάμεις, καθώς ανταγωνίζονται για τον έλεγχο της περιοχής και ο οποίος αντανακλάται πλήρως στον εξωπραγματικό τρόπο με τον οποίο χάραξαν τα σύνορα αυτής, όντας αποικιοκράτες, στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα.
Συμπαγείς πληθυσμοί με κοινά φυλετικά, γλωσσικά, θρησκευτικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, οι οποίοι θα μπορούσαν να συγκροτήσουν εθνικά ομοιογενή κράτη τεμαχίστηκαν σε διάφορες χώρες.
H σημασία της Μ. Ανατολής
Παράλληλα η σημασία της Μ. Ανατολής, αν και φθίνει σε σχέση με την περιοχή του Ασιατικού Ειρηνικού Ωκεανού, παραμένει εξαιρετική για τη διαμόρφωση του συσχετισμού ισχύος ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις.
Αυτό συμβαίνει πρωτίστως για ενεργειακούς λόγους καθώς τα κράτη της περιοχής ελέγχουν περίπου τα 2/3 των παγκόσμιων συμβατικών αποθεμάτων πετρελαίου, το 35% της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου και πάνω από τα 2/3 των παγκόσμιων πετρελαϊκών εξαγωγών, ενώ επίσης εντυπωσιακά είναι τα αποτελέσματα που καταγράφουν στον τομέα του φυσικού αερίου.
Ταυτόχρονα στην περιοχή υπάρχουν τα κυριότερα «σημεία πνιγμού» του παγκόσμιου συστήματος εμπορίας πετρελαίου και υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG).
Πρόκειται για τα στενά του Ορμούζ, του Σουέζ και του Μπάμπ ελ Μανταμπ.
Είναι χαρακτηριστικό πως μόνο από τα στενά του Ορμούζ διέρχεται καθημερινά το 31% του παγκόσμιου πετρελαϊκού εμπορίου και το 33% του παγκόσμιου εμπορίου LNG.
Η περιοχή όμως έχει σημασία και από εμπορικής άποψης, καθώς αποτελεί μέρος του μοναδικού χερσαίου δρόμου που συνδέει τον Ειρηνικό με την Ευρώπη παρακάμπτοντας τη Ρωσία. Ταυτόχρονα συνδέει χερσαία τη Ρωσία με την Αφρική και τον Ινδικό Ωκεανό.
Επιπλέον τα στενά του Ορμούζ, του Σουέζ και του Μπάμπ ελ Μανταμπ διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο για το παγκόσμιο εμπόριο μέσω πλοίων. Πρόσθετα τα κράτη της Μ. Ανατολής, όντας πολυπληθή και διαθέτοντας ορισμένες στοιχειώδεις υποδομές, αποτελούν σημαντική αγορά για την εξαγωγή εμπορευμάτων και την τοποθέτηση επενδύσεων.
Στο τελευταίο μάλιστα συνηγορεί και η ύπαρξη σε αυτά πάμφθηνου και ικανοποιητικά καταρτισμένου εργατικού δυναμικού. Για όλους αυτούς τους λόγους κάθε μια από τις μεγάλες δυνάμεις επιδιώκει να έχει στη δική της σφαίρα επιρροής όσο το δυνατό περισσότερες από τις χώρες της περιοχής.
Ο ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων
Ο έντονος ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων για τον έλεγχο της Μ. Ανατολής και η παραδοσιακή αντιπαλότητα των σύγχρονων ελίτ (μεγαλομέτοχοι μονοπωλιακών ομίλων και οι πολιτικοί και κοινωνικοί τους δορυφόροι) των διαφόρων εθνικών και θρησκευτικών ομάδων που διαφεντεύουν σε αυτή, σε συνδυασμό με την απουσία σε πολλές περιπτώσεις κρατικών δομών ικανών να τιθασεύσουν αυτές τις αντιπαλότητες, έχει βυθίσει την περιοχή εδώ και μια δεκαετία σε μια πρωτοφανή σε διάρκεια και μέγεθος (ακόμα και για τα δικά της δεδομένα) πολιτική και στρατιωτική σύγκρουση.
Το «Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης» (JCPOA) που υπογράφτηκε το 2015 μεταξύ του Ιράν και των 5 μόνιμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (ΗΠΑ, Η.Β, Γαλλία, Ρωσία, Κίνα) + τη Γερμανία και την ΕΕ, αποτέλεσε έναν εύθραυστο συμβιβασμό συμφερόντων, ο οποίος ως έναν βαθμό εμποδίζει την εξέλιξη της παραπάνω σύγκρουσης σε μια ολοκληρωτική περιφερειακή σύρραξη.
Χάρη σε αυτό το Ιράν διέκοψε το πυρηνικό εξοπλιστικό του πρόγραμμα και ταυτόχρονα η διεθνής κοινότητα έπαψε τις οικονομικές κυρώσεις εναντίον του.
Ο ρόλος των ΗΠΑ
Ωστόσο η απόφαση των ΗΠΑ να αποσυρθούν από το JCPOA αδυνατίζει εξαιρετικά τη δυναμική του όλου εγχειρήματος και προμηνύει νέα έξαρση της σύγκρουσης.
Η τελευταία δυναμιτίζεται και από άλλες αποφάσεις της Αμερικανικής ηγεσίας, όπως η σύναψη τεράστιας οικονομικής και στρατιωτικής συμφωνίας με το Βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας (ΒΣΑ), η αναγνώριση της Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσας του Ισραηλινού κράτους και η συνέχιση της άμεσης στρατιωτικής ανάμειξης στη Συρία, όπως αυτή επικυρώθηκε με τις αεροπορικές επιδρομές του περασμένου μήνα.
Τα αποτελέσματα των παραπάνω αποφάσεων είναι ήδη ορατά στην κλιμάκωση των στρατιωτικών αψιμαχιών μεταξύ του Ισραήλ και της συμμαχίας Συρίας – Ιράν στο Γκολάν και τη Ν. Συρία, στην όξυνση της διένεξης μεταξύ του Ισραηλινού κράτους και της Παλαιστινιακής αντίστασης με τη σφαγή πληθώρας Παλαιστινίων διαδηλωτών και στις ασταμάτητες φραστικές αντιπαραθέσεις Ιρανών και Σ. Αράβων αξιωματούχων.
Τα υποσυστήματα της Αν. Μεσογείου και των Βαλκανίων
Την ίδια ώρα η νέα έξαρση της πυρκαγιάς στη Μ. Ανατολή αναμένεται να λειτουργήσει αποσταθεροποιητικά και για τα υποσυστήματα της Αν. Μεσογείου και των Βαλκανίων, καθώς στο έδαφος τους υλοποιούνται οικονομικοί, πολιτικοί και στρατιωτικοί σχεδιασμοί ανταγωνιστικών δυνάμεων (ΗΠΑ, ΕΕ, Ρωσία, Κίνα, Τουρκία), οι οποίοι επηρεάζουν και επηρεάζονται άμεσα από τις εκεί εξελίξεις.
Παραδείγματα αυτών είναι η λειτουργία και η κατασκευή αγωγών για τη μεταφορά υδρογονανθράκων, η διεκπεραίωση έργων για τη μεταφορά εμπορευμάτων, η εγκατάσταση νέων και η αναβάθμιση παλιών στρατιωτικών βάσεων, η κινητικότητα για τη λύση του Κυπριακού και οι διεργασίες για τον καθορισμό της τύχης των Δυτ. Βαλκανίων. Ως εκ τούτου η κατανόηση των εξελίξεων στην πολύπαθη αυτή περιοχή είναι προϋπόθεση για την ορθή ερμηνεία των γεγονότων στα Βαλκάνια, το Αιγαίο και την Κύπρο.
Χουβαρδάς Γιάννης Πολιτικού Επιστήμονα