Γράφει ο Mehmet Efe Çaman* –
Μτφρ. Βαγγέλης Γεωργίου
Όταν τερματίστηκε ο Ψυχρός Πόλεμος με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991, μερικοί Τούρκοι στρατιωτικοί σκέφτηκαν πως η Άγκυρα δεν χρειαζόταν πλέον το ΝΑΤΟ και τη Δύση. Οι πολιτικές αξίες του ΝΑΤΟ θεωρήθηκαν όλο και περισσότερο ως εμπόδιο στην εθνική ατζέντα. Αμφιλεγόμενα ζητήματα, όπως αυτά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του Κουρδικού, τα οποία οι Δυτικοί παρέβλεπαν κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου λόγω της τεράστιας γεωπολιτικής σημασίας της Τουρκίας, άρχισαν να κυριαρχούν στις σχέσεις Τουρκίας-Δύσης. Αυτό γινόταν πιο έντονο στο πλαίσιο των φιλοδοξιών της Τουρκίας να ενταχθεί στην ΕΕ.
Υπήρξε ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων, τόσο στον στρατό όσο και στη γραφειοκρατία, που θεωρούσε ότι οι θεσμοθετημένες πολυμερείς σχέσεις με τη Δύση (ειδικά με ΝΑΤΟ, ΕΕ, ΗΠΑ και Γερμανία) αποτελούν απειλή για την ασφάλεια της εδαφικής ακεραιότητας της Τουρκίας. Ειδικότερα, η κουρδική εξέγερση κατά τη δεκαετία του 1980, η εμφάνιση του απαγορευμένου Κουρδιστικού Εργατικού Κόμματος (PKK) και η απαίτηση της ΕΕ για την εξασφάλιση των δικαιωμάτων της κουρδικής μειονότητας στην Τουρκία, συνέβαλαν σε αυτή την αρνητική αντίληψη ορισμένων φατριών στην τουρκική κρατική γραφειοκρατία.
Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η τουρκική εξωτερική πολιτική βασίστηκε στην έννοια του πολιτικού ρεαλισμού, στον οποίο ο στρατός έπαιξε τον βασικό ρόλο. Η Τουρκία δεν ήταν αρκετά ισχυρή για να προστατευθεί από τον «γιγαντιαίο γείτονά της στον βορρά», όπως πολλοί Τούρκοι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής χαρακτήρισαν την ΕΣΣΔ. Γι’ αυτό και η χώρα τους έπρεπε να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ για να διαφυλάξει την ανεξαρτησία και την κρατική της υπόσταση. Μόνο μέσω της ομπρέλας του ΝΑΤΟ θα ήταν ικανή η Τουρκία να κρατήσει μακριά τους Σοβιετικούς.
Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, όμως, όλα άλλαξαν. Δεν υπήρχε πλέον καμία σοβιετική απειλή και η μετα-σοβιετική γεωγραφία, ιδιαίτερα ο Καύκασος και η Κεντρική Ασία, ήταν γεμάτη νέες ευκαιρίες για την Άγκυρα. Το Αζερμπαϊτζάν, το Καζακστάν, το Κιργιζιστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Τουρκμενιστάν ειδικότερα άνοιξαν έναν νέο κόσμο με κοινές πολιτιστικές, γλωσσικές και θρησκευτικές ρίζες με την Τουρκία. Αυτά τα κράτη διέθεταν σημαντικές πηγές ενέργειας, τις οποίες δεν διέθετε η Τουρκία,ενώ διέθεταν και μια μεγάλη αγορά.
Επίσης, τα Βαλκάνια αντιμετωπίστηκαν από τις τουρκικές πολιτικές ελίτ ως πρώην οθωμανικά εδάφη και, συνεπώς, ως μια φυσική ζώνη επιρροής. Οι Τούρκοι σύντομα συνειδητοποίησαν ότι η απαλλαγή από τη Δύση και η αύξηση της τουρκικής ισχύος σε παγκόσμια κλίμακα ήταν ένας λόγος που δημιούργησε ευφορία. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, αυτά δεν δεν είχαν καμία βάση.
Απεξάρτηση από τη Δύση
Η Τουρκία χρειάστηκε συνεργασία με άλλες δυνάμεις για να αντισταθμίσει τη Δύση προκειμένου να γίνει σταδιακά ανεξάρτητη από αυτήν. Το μνημόνιο που υπέβαλαν οι στρατιωτικοί την 28η Φεβρουαρίου του 1997 στην κυβέρνηση συνασπισμού του ισλαμιστή Ερμπακάν, με την οποία διαφωνούσαν και τελικά την έριξαν, θεωρήθηκε κυρίως ως εσωτερική «διόρθωση πορείας» και «κοσμική-φιλοδυτική» στρατιωτική επέμβαση. Στην πραγματικότητα όμως δεν ήταν έτσι.
Μπορεί η στρατιωτική παρέμβαση να πραγματοποιήθηκε από αξιωματικούς που υποστήριζαν το κοσμικό κράτος, αλλά αυτοί δεν ήταν φιλοδυτικοί όσον αφορά τον προσανατολισμό της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας. Διαφώνησαν με τα κριτήρια της Κοπεγχάγης για την ΕΕ (υιοθέτηση δημοκρατικών προτύπων για υποψήφιους ένταξης στην ΕΕ), επειδή πίστευαν ότι η ΕΕ υπονόμευε την ενότητα του ενιαίου τουρκικού έθνους-κράτους προσπαθώντας να ενισχύσει τις αποσχιστικές τάσεις των Κούρδων.
Για παράδειγμα, ο διοικητής της Τουρκικής Ακαδημίας Πολέμου, ένα πόστο με μεγάλη επιρροή στην εθνική στρατηγική, δήλωσε με σαφήνεια ότι η ένταξη στην ΕΕ θα αποσταθεροποιούσε την Τουρκία. Μετά το μνημόνιο του 1997, η αριστερή-εθνικιστική πτέρυγα του «σοσιαλδημοκρατικού» Δημοκρατικού Λαϊκού Κόμματος έγινε ισχυρότερη και αντιτάχθηκε όλο και περισσότερο στις μεταρρυθμίσεις εκδημοκρατισμού στην Τουρκία, τις οποία αποκαλούσε παραχωρήσεις. Κατά ειρωνικό τρόπο, η φιλοευρωπαϊκή και φιλοδυτική δυναμική προέκυψαν από το ισλαμιστικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, το οποίο ισχυρίστηκε ότι είναι το δημοκρατικό κέντρο του τουρκικού πολιτικού φάσματος.
Από το μνημόνιο του 1997 έως το 2005, το τουρκικό κράτος -πρωτίστως η στρατιωτική και πολιτική γραφειοκρατία- συμφώνησε ολοένα και περισσότερο με τον προσανατολισμό της ΕΕ και τη διαδικασία μεταρρύθμισης της κυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης για τη διαδικασία εκδημοκρατισμού. Επίσης, η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών της Τουρκίας, ιδιαίτερα οι Κούρδοι, οι φιλελεύθεροι, οι δημοκράτες, άλλες μειονότητες, οι Γκιουλενιστές και άλλες ισλαμικές/ ισλαμικές ομάδες υποστήριξαν την ευρωπαϊκή στρατηγική της Τουρκίας, καθώς πίστευαν ότι τελικά θα οδηγούσε στην ένταξη στην ΕΕ.
Αλλαγή νοοτροπίας
Η νοοτροπία του παιχνιδιού μηδενικού αθροίσματος στην τουρκική εξωτερική πολιτική αντικαταστάθηκε από μια νέα περιφερειακή πολιτική «μηδενικών προβλημάτων» που τόνιζε τη συνεργασία με τις γειτονικές χώρες και άλλα περιφερειακά κράτη. Η Τουρκία έγινε βασικός παράγοντας στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας ενώ η Τουρκική Δημοκρατία βελτιώθηκε και η οικονομία άνθισε μέσα από εισροή ξένων επενδύσεων.
Έλαβε χώρα μια διαδικασία «αποστρατικοποίησης» της εσωτερικής αλλά και εξωτερικής πολιτικής της χώρας μειώνοντας έτσι τον ρόλο του στρατού στη λήψη αποφάσεων. Αυτή η διαδικασία «εξομάλυνσης» άνοιξε τις πόρτες της ένταξης στην ΕΕ. Επιπλέον, οι στρατιωτικές παρατάξεις και οι πολιτικοί συνεργοί τους στη γραφειοκρατία έχασαν σημαντικό μέρος της επιρροής τους. Ορισμένες από τις στρατιωτικές κλίκες που ανέλαβαν παράνομες δραστηριότητες, όπως «πολεμικά παίγνια» που θα μπορούσαν ενδεχομένως να οδηγήσουν σε στρατιωτικό πραξικόπημα, οδηγήθηκαν στη δικαιοσύνη και μπήκαν φυλακή.
Αυτή η διαδικασία απομάκρυνσης του στρατού από την πολιτική έφερε τη διαφάνεια και λογοδοσία στην εγχώρια πολιτική. Ενίσχυσε της θεμελιώδεις ελευθερίες και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Αποκατέστησε τις σχέσεις της Τουρκίας με την Ελλάδα και επέτρεψε εποικοδομητικές διαπραγματεύσεις για την επανένωση της Κύπρου – μιας χώρας που είχε χωριστεί μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων από το 1974.
Ξεκίνησε μια εποικοδομητική διαδικασία εξομάλυνσης των σχέσεων με την Αρμενία, η οποία έχει μακρά σύνορα με την Τουρκία, τα οποία ήταν κλειστά από το 1991 λόγω της διαμάχη Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν. Η Τουρκία αύξησε τις διμερείς εμπορικές της σχέσεις με όλες σχεδόν τις περιφερειακές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Συρίας, του Ιράκ, της Βουλγαρίας, της Γεωργίας, της Ρωσίας και της Ουκρανίας.
Η μεγάλη στροφή Ερντογάν
Υπήρχαν τρεις σημαντικοί αλληλένδετοι παράγοντες αλλαγής του παιχνιδιού, που ακύρωσαν τις θετικές προοπτικές που δημιούργησε η κατάσταση που περιγράφηκε παραπάνω:
- Ένα σκάνδαλο μεγάλης κλίμακας διαφθοράς το 2013.
- Η αποφυλάκιση και επαναφορά όλων των αξιωματικών του βαθέως κράτους που πρόσκεινται στο κίνημα των Ευρασιατιστών (αντίποδας των Ατλαντιστών).
- Μια απόπειρα πραξικοπήματος το 2016.
Αυτά τα τρία γεγονότα άλλαξαν σημαντικά τα δεδομένα στον Τουρκικό Στρατό και ως εκ τούτου ο Ερντογάν και ο στενός του κύκλος έπρεπε να εγκαταλείψουν την επιτυχή διαδικασία διαπραγματεύσεων για μια πολιτική λύση στο Κουρδικό και να εγκαταλείψουν τον φιλοδυτικό προσανατολισμό της εξωτερικής πολιτικής. Επίσης θα έπρεπε να εγκαταλείψουν τη διαδικασία εκδημοκρατισμού της δημόσιας ζωής.
Αυτή η νέα κατάσταση τελικά κατέληξε στην ποινικοποίηση όλων των πρώην συμμάχων του Ερντογάν: φιλελεύθεροι, Κούρδοι και Γκιουλενιστές. Η αντιδυτική φατρία του τουρκικού στρατού ισχυροποιήθηκε και απομάκρυνε μεγάλο αριθμό στρατιωτικών όλων των βαθμών μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016. Πρόκειται για το 50% σχεδόν όλων των στρατηγών και ναυάρχων και περίπου 18.000 ανώτερους, μεσαίους και χαμηλόβαθμους αξιωματικούς. Επί του παρόντος, το στρατιωτικό προσωπικό που ανήκει στο βαθύ κράτος που επανήλθε βαθιάς κατάστασης στελεχώνει θέσεις κλειδιά των Ενόπλων Δυνάμεων.
Μα γιατί;
Στα δυτικά ΜΜΕ, οι αναλυτές δυσκολεύονται να εξηγήσουν γιατί ο Ερντογάν γύρισε την πλάτη του στους δυτικούς συμμάχους του, τερμάτισε τη διαδικασία πολιτικής λύσης με τους Κούρδους, ανέστειλε το Σύνταγμα και άλλαξε την κρατική δομή. Δεν μπορούν να καταλάβουν γιατί συνέλαβε ή φυλάκισε περίπου 500.000 άτομα στην Τουρκία, φυλάκισε 11 δημοκρατικά εκλεγμένους Κούρδους βουλευτές, περισσότερους από 100 Κούρδους δημάρχους από το Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών και περισσότερους από 160 δημοσιογράφους ενώ απάλλαξε από τα καθήκοντά τους 170.000 δημόσιους υπαλλήλους και 8.000 ακαδημαϊκούς.
Αυτοί οι αριθμοί αποδεικνύουν ότι η Τουρκική Δημοκρατία έχει αντικατασταθεί από ένα άλλο κράτος. Ακόμα και η στρατιωτική παρέμβαση του 1980, που ήταν ένα γνήσιο πραξικόπημα που κατάργησε το Σύνταγμα, οδήγησε στην απόλυση μόνο 4.891 δημόσιων υπαλλήλων, 148 ακαδημαϊκών και 576 αξιωματικών. Στην περίπτωση των διώξεων Ερντογάν, ο αριθμός των απολυμένων δημόσιων υπαλλήλων είναι 35 φορές υψηλότερος, ο αριθμός των διωγμένων ακαδημαϊκών είναι 54 φορές υψηλότερος και τέλος ο αντίστοιχος αριθμός των στρατιωτικών είναι 31 φορές υψηλότερος από ό, τι στο πραξικόπημα του 1980.
Έτσι, ο αριθμός των απολυθέντων δημοσίων υπαλλήλων -και όχι μόνο- αποδεικνύει ότι η Τουρκική Δημοκρατία αντικαταστάθηκε από ένα άλλο κράτος. Ο Ερντογάν και κοντινός του κύκλος δεν αντικατοπτρίζουν τον πραγματικό αστερισμό ισχύος της Τουρκίας.
Εκτός από την περίοδο κατά την οποία η Άγκυρα ενστερνιζόταν τις δημοκρατικές αξίες της ΕΕ, ο Στρατός ανέκαθεν διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στην πολιτική της Τουρκίας. Η ύπαρξη πολλών φατριών στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις είναι επίσης ένα πολύ γνωστό γεγονός. Ο ασυνήθιστα υψηλός αριθμός απολυμένων αξιωματικών και δημοσίων υπαλλήλων μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016 δείχνει μια προφανή ανωμαλία. Στο σημερινό καθεστώς, ο Ερντογάν και ο κοντινός του κύκλος σίγουρα δεν πρέπει να υποτιμηθούν.
Μπορεί μόνος του ο Ερντογάν;
Το ερώτημα όμως είναι αν μπορεί μόνος του ο Ερντογάν να ελέγξει τον ισχυρό τουρκικό στρατό; Γιατί ο Ερντογάν τερματίζει τη διαδικασία λύσης με τους Κούρδους; Αυτό ήταν το μεγαλύτερό του σχέδιο και ταυτόχρονα το πιο επικίνδυνο στην πολιτική του καριέρα. Γιατί άλλαξε πορεία στη Συρία και στον γενικό προσανατολισμό της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας; Γιατί αποφάσισε να αναπτύξει μια στρατηγική συνεργασία με τη Ρωσία; Γιατί απομακρύνει στρατιωτικούς και πολλούς δημοσίους υπαλλήλους της γραφειοκρατίας; Ήταν πραγματικά αναγκαίος ένας κύκλος διώξεων τέτοιας κλίμακας;
Η κατανόηση του εκτροχιασμού της Τουρκίας δεν είναι μόνο ακαδημαϊκή ανησυχία, αλλά και άκρως σημαντική για το ΝΑΤΟ και το μέλλον της Ανατολικής Μεσογείου, της Μέσης Ανατολής και της Ευρώπης. Νομίζω ότι αυτή η ευρύτερη μετατόπιση της τουρκικής πολιτικής προέκυψε εξαιτίας των νέων συμμάχων του βαθέους κράτους του Ερντογάν.
Η τρέχουσα τουρκική πολιτική καταδεικνύει ξεκάθαρα την τεράστια επίδραση των ευρασιατικών στοιχείων του βαθέως κράτους που ελέγχουν τον τουρκικό στρατό που προσωρινά ανέχονται τον Ερντογάν στηρίζοντάς τον. Αυτό το κάνουν από τη στιγμή που εκμεταλλεύονται την ισχύ του για να πείσουν τις ισλαμιστικές-συντηρητικές ομάδες της λαϊκής βάσης για την αναγκαιότητα του σημερινής πολιτικής πορείας.
Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι η αντιπολίτευση, εκτός φυσικά των Κούρδων, όπως η αριστερή εθνικιστική πτέρυγα του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος, η οποία ελέγχει επί του παρόντος το κόμμα, και η ακροδεξιά πτέρυγα του Κόμματους Εθνικιστικού Κινήματος συμφωνούν στηρίζουν τις πολιτικές αυτές! Οι πολιτικές αυτές δυνάμεις μάλιστα, συντάσσονται με τον Ερντογάν στην επιθετική στρατιωτική στρατηγική στο Κουρδικό (σε Τουρκία και Συρία) και στον αντιδυτικό προσανατολισμό της εξωτερικής πολιτικής. Είναι δύσκολο να πούμε αν η συνεργασία της αντιπολίτευσης με τις σημερινές βασικές πολιτικές βασίζεται σε αυτόβουλη επιλογή ή σε αναγκαία στρατηγική συνεργασία με το βαθύ κράτος.
Αυτή η ισχυρή πλην εύθραυστη συμμαχία, θα παραμείνει στην εξουσία μέχρι ο Ερντογάν να χάσει την αξιοπιστία και την χαρισματική του απήχηση στις λαϊκές μάζες της Τουρκίας. Στην Τουρκία, η ισχύς του Ερντογάν δεν είναι μια γερή γροθιά αλλά μάλλον αποτέλεσμα μιας ισορροπίας μεταξύ δυνάμεων. Μόλις αντιμετωπίσουμε αυτήν την πραγματικότητα, θα αρχίσουμε να κατανοούμε πραγματικά την παρούσα κατάσταση της Τουρκίας
*O Mehmet Efe Çaman επισκέπτης καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Μεμόριαλ (Καναδάς)