Η γεωπολιτική της μετα-πανδημίας

 

Η πανδημία του Covid-19 δεν πλήττει μόνο τη δημόσια υγεία. Τραυματίζει θανάσιμα οικονομίες και κοινωνίες και δεν αφήνει αλώβητες τις κυβερνήσεις, την πολιτική και τους θεσμούς γενικότερα. Το τελευταίο, και ίσως το πιο μοιραίο κτύπημα, που θα επιφέρει ο Covid-19 θα είναι στην κατεστημένη γεωπολιτική τάξη πραγμάτων.

Προς αναδιάταξη του παγκόσμιου γεωπολιτικού σκηνικού;

“O κόσμος δεν θα είναι ποτέ πια ο ίδιος μετά τον κορωνοϊό”, έγραψε σε πρόσφατο άρθρο του στην εφημερίδα Wall Street Journal ο βετεράνος της διπλωματίας και πρώην υπυργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Χένρι Κίσινγκερ. Ο Αμερικανός “γκουρού” της γεωπολιτικής, ο οποίος κοντεύει να κλείσει έναν αιώνα ζωής, γνωρίζει καλά και εκ των έσω πόσο ευαίσθητο και εύθραυστο, ακόμη και στις ιδανικότερες συνθήκες, είναι το παγκόσμιο γεωπολιτικό οικοδόμημα. Ειδικά η σημερινή αμερικανική τάξη πραγμάτων, η οποία έγινε κυρίαρχο εργαλείο πλανητικής ηγεμονίας των ΗΠΑ από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου έως τις μέρες μας.

Η πανδημία του Covid-19 δε θα αφήσει απλώς το αποτύπωμά της στο παγκόσμιο γεωπολιτικό σκηνικό. Ούτε και θα το αναταράξει ως περαστικό κύμα. Πιθανώς να το συγκλονίσει και να το αναδιατάξει, όπως έγινε και κατά την περίοδο 1989-1992 με την κατάρρευση του λεγόμενου “Ανατολικού Μπλοκ” και τη διάλυση ισχυρών, υποτίθεται, χωρών, όπως η Σοβιετική Ένωση, η Τσεχοσλοβακία και η Γιουγκοσλαβία. Θα συμβεί κάτι ανάλογο και τώρα, με πυροκροτητή αλυσιδωτών αντιδράσεων και καταλύτη εξελίξεων την πανδημία του Covid-19;

ΗΠΑ: Το νέο επίκεντρο της πανδημίας

Στο επίκεντρο των εξελίξεων της επόμενης ημέρας δε θα αποφύγει να βρεθεί η ίδια η “καρδιά” του σημερινού παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, η οποία είναι ταυτόχρονα και η ηγεμονική δύναμη στον πλανήτη μας: οι ΗΠΑ. Έχοντας υποτιμήσει την απειλή του Covid-19 η αμερικανική ηγεσία δεν έλαβε εγκαίρως αποτελεσματικά μέτρα προστασίας. Η πλειοψηφία των Αμερικανών πολιτών από την πλευρά της δεν ακολούθησε με ζήλο τις σχετικές οδηγίες.

Πιστεύοντας τις αρχικές απόψεις του προέδρου Τραμπ ότι “επρόκειτο για σοβαρή μορφή γρίπης” και ουσιαστικά ακολουθώντας τη θεωρία περί “ανοσία της αγέλης” του Μπόρις Τζόνσον, οι Αμερικανοί ουσιαστικά εκτέθηκαν σε περιττούς κινδύνους και τα αποτελέσματα δεν άργησαν να φανούν. Σήμερα οι ΗΠΑ είναι η χώρα με τα περισσότερα παγκοσμίως επίσημα κρούσματα Covid-19. Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές τα κρούσματα στις ΗΠΑ ξεπέρασαν τις 400.000 και οι νεκροί τους 13.000. Μόνο στις 8 Απριλίου καταγράφηκαν σχεδόν 1.939 νεκροί μέσα σε μια ημέρα, που είναι παγκόσμιο αρνητικό ρεκόρ.

Με βάση μοντέλα Αμερικανών επιδημιολόγων, τα οποία βασίζονται στην υπόθεση ότι τα μέτρα του περιορισμού της κίνησης των πολιτών και της κοινωνικής αποστασιοποίησης θα τηρηθούν, τα κρούσματα στις ΗΠΑ θα ξεπεράσουν σύντομα κατά πολύ το ένα εκατομμύριο (μέχρι και 10 εκατομμύρια κάνουν λόγο ορισμένοι επιδημιολόγοι), και η ασθένεια Covid-19 ενδέχεται να στοιχίσει τη ζωή σε 100.000 ως 240.000 ανθρώπους στις ΗΠΑ. Αν δεν τηρηθούν τα μέτρα και η πανδημία συνεχίσει να επεκτείνεται ανεξέλεγκτα ώστε να μολυνθεί τουλάχιστον το 50% του αμερικανικού πληθυσμού τότε, σύμφωνα με τις ίδιες υποθέσεις εργασίας, οι νεκροί στις ΗΠΑ θα μπορούσαν να φτάσουν και να ξεπεράσουν συνολικά το ένα εκατομμύριο. Σε κάθε περίπτωση η πανδημία Covid-19 θα δοκιμάσει τα όρια αντοχής, τόσο της αμερικανικής οικονομίας και κοινωνίας, το σύστημα και το αμερικανικό μοντέλο γενικότερα, καθώς και την αμερικανική πρωτοκαθεδρία.

Οικονομική κρίση και το “τέλος του δολαρίου” ως παγκόσμιου αποθεματικού;

Για να αντιπαλέψει την επερχόμενη οικονομική ύφεση, που θα είναι μεγαλύτερη από εκείνη του 2008, και ενδεχομένως η μεγαλύτερη από το τέλος του Β’ Π. Πολέμου, η αμερικανική κυβέρνηση θα αναγκαστεί να λάβει μέτρα τόνωσης της οικονομίας των ΗΠΑ ύψους τουλάχιστον δύο τρισεκατομμυρίων δολαρίων. Μάλιστα η Wells Fargo εκτιμά ότι η κρίση θα μεγαλώσει το, ήδη  δυσθεόρατο, ομοσπονδιακό χρέος κατά 2,8 τρισ. δολάρια. Αποτελεί κοινό μυστικό πως το αμερικανικό χρέος δεν είναι βιώσιμο. Πλέον δεν θα μπορεί να αναχρηματοδοτείται εύκολα από τις ασιατικές αγορές, κυρίως από την Κίνα και την Ιαπωνία, όπως τις δύο προηγούμενες δεκαετίες. Αλλά και η προοπτική να κοπεί “φρέσκο χρήμα”, με τη μορφή πληθωριστικών δολαρίων, δεν ενθουσιάζει κανένα καθώς κάτι τέτοιο θα βάλει και την ταφόπλακα του δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος.

Το δίλημμα του Τραμπ και οι προκλήσεις των Δημοκρατικών

Αν ο Τραμπ, που δε φημίζεται για την διορατικότητα του, παραμείνει στην εξουσία και μετά το Νοέμβριο του 2020 θα έχει να αντιμετωπίσει αδυσώπητα οικονομικά προβλήματα και μια συνεχώς εντεινόμενη κοινωνική αναταραχή λόγω της ύφεσης, της υψηλής ανεργίας και της φτωχοποίησης μεγάλων τμημάτων του αμερικανικού πληθυσμού. Ως επιχειρηματίας ο ίδιος, και οπαδός νεοσυντηρητικών και νεοφιλελεύθερων πολιτικών, με “βαριά καρδιά” θα αναγκαστεί να εφαρμόσει Κευνσιανές και “σοσιαλιστικές” πολιτικές τόνωσης της οικονομίας και της αγοράς εργασίας π.χ. με εξαγγελία τεράστιων δημοσίων επενδύσεων στις υποδομές, στο σύστημα υγείας κ.ά., σχεδόν ως μονόδρομο -κάτι που θα φαντάζει τραγελαφικό για κάποιον σαν τον Τραμπ. Εξίσου πιθανό θα είναι η συνέχιση του αμερικανικού συντηρητικού νεοαπομονωτισμού τύπου “η Αμερική Πρώτα” και το ξήλωμα του πουλόβερ της Αμερικανικής Αυτοκρατορίας με την απαγκίστρωση των αμερικανικών στρατευμάτων από διάφορα σημεία του πλανήτη, κυρίως από τα μέτωπα της Μέσης Ανατολής.

Σε περίπτωση νίκης του υποψηφίου των Δημοκρατικών (Τζον Μπάιντεν) δε θα υπάρξει κάποια θεαματική στροφή σε ζητήματα διεθνούς γεωπολιτικής, πέραν ίσως από την προσπάθεια αναθέρμανσης των Ευρώ-αμερικανικών σχέσεων που πληγώθηκαν βάναυσα επί Τραμπ καθώς και την επίτευξη ενός Modus Vivendi με την ανερχόμενη Κίνα. Θα υπάρξει μεγαλύτερη εστίαση στα εσωτερικά προβλήματα της χώρας με την ανασυγκρότηση του Κράτους Πρόνοιας στις ΗΠΑ, την παροχή δωρεάν ασφάλειας υγείας στους φτωχούς, δημόσιες επενδύσεις στην κατάρτιση εργαζομένων και στις υποδομές, γεγονός που θα οδηγήσει σε αύξηση της φορολογίας των ανώτερων εισοδημάτων, αλλά και αύξηση του δημόσιου χρέους με παράλληλη ωστόσο επιτάχυνση της οικονομικής ανάπτυξης.

Κίσινγκερ: Χρειάζεται ένα νέο Σχέδιο Μάρσαλ και ένα νέο “Manhattan Project” μαζί

Ο πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Χένρι Κίσινγκερ παραλληλίζει την σημερινή κατάσταση με τα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου: «Τότε η αμερικανική αντοχή κτίστηκε στη βάση ενός ανώτερου εθνικού σκοπού. Τώρα, σε μια διχασμένη χώρα, είναι απαραίτητη μια αποτελεσματική και διορατική κυβέρνηση, ώστε να ξεπεραστούν εμπόδια πρωτοφανούς μεγέθους και παγκόσμιου βεληνεκούς».

Σύμφωνα με τον ίδιο  στην μετά κορωνοϊό εποχή οι ΗΠΑ θα πρέπει να αντλήσουν μαθήματα από το Σχέδιο Μάρσαλ και το “Manhattan Project”, και να αναλάβουν μια μεγάλη προσπάθεια σε τρεις τομείς: Καταρχάς να στηρίξουν την παγκόσμια αντοχή απέναντι στην πανδημία. Δεύτερον, πρέπει να δοκιμάσουν τα όρια των αντοχών αντοχή τους για να γιατρέψουν τις πληγές της παγκόσμιας οικονομίας. Και τέλος ο ίδιος θεωρεί σημαντικό την διαφύλαξη, εκ μέρους των ΗΠΑ, των αρχών της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης. Αν δεν το κάνουν τότε θα καταρρεύσει με πάταγο. Το παγκόσμιο εμπόριο θα πληγεί, καθώς ο ΠΟΕ κάνει λόγο για μια μείωση κατά 30-40% του παγκόσμιου εμπορίου μέσα στο 2020. Θα επιστρέψει έτσι ο προστατευτισμός και η εθνική περιχαράκωση (το μοντέλο της “τειχισμένης πόλης”), ενώ άλλες ανερχόμενες δυνάμεις θα επιδιώξουν να αν αναλάβουν πρωταγωνιστικό ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις.

Αμφισβήτηση του νεοφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου

Η πανδημία του νέου κορωνοϊού θα μπορούσε λοιπόν να αλλάξει για πάντα τον κόσμο μας; Αναμφίβολα. Αυτή τη στιγμή 1,25 δισεκατομμύρια εργαζόμενοι κινδυνεύουν με απώλεια των θέσεων εργασίας τους ή με δραστικές περικοπές μισθών -και μαζί τους και οι οικογένειες τους, κοντολογίς ο μισός παγκόσμιος πληθυσμός.

Αυτή η τεράστια μάζα, όχι απλά δυσαρεστημένων όπως το 2008, αλλά εξοργισμένων και πεινασμένων ανθρώπων, δεν αποτελούν εγγύηση για καμιά “κοινωνική ειρήνη” την επόμενη μέρα. Πολιτικά καθεστώτα και δημοκρατίες θα δοκιμαστούν. Οι περισσότεροι Θεσμοί θα αμφισβητηθούν. Οι ακροδεξιοί λαϊκιστές θα θελήσουν να εισπράξουν “πολιτικό μέρισμα” από τη δυσαρέσκεια και την οργή των πολιτών, προβαίνοντας ακόμη και σε καπηλεία των νεκρών της πανδημίας. Το νεοφιλελεύθερο οικονομικό μοντέλο θα αμφισβητηθεί εκ των έσω, καθώς ακόμη και νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις αναγκάζονται να εφαρμόσουν κρατικιστικές και “σοσιαλιστικές” πολιτικές προκειμένου να τονώσουν τις οικονομίες τους και να διατηρήσουν την κοινωνική συνοχή.

Κίνα: η πανδημία δεν αντιμετωπίζεται με Δημοκρατία

Η Κίνα θα ήθελε να δείξει σε όλο τον κόσμο πως η πανδημία δεν αντιμετωπίζεται με Δημοκρατία και μάλιστα φιλελεύθερη Δυτικού τύπου, στέλνοντας έτσι κι ένα ηχηρό μήνυμα τόσο προς τους Κινέζους διαδηλωτές του Χονγκ Κονγκ, όσο και σε εκείνους που αμφισβητούν το δικό της αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης. Αν μάλιστα καταφέρει και ανακάμψει πρώτη και να μετατραπεί σε “ατμομηχανή” της παγκόσμιας ανάπτυξης, μέσω και της πρωτοβουλίας της Belt and Road, τότε θα αμφισβητήσει άμεσα το κυρίαρχο, ως τώρα, μοντέλο της φιλελεύθερης Δυτικής δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς. Δεν χρειάζεται να υπερεξοπλιστεί στρατιωτικά για να πετύχει κάτι τέτοιο.

Ο κόσμος μας έτσι θα γίνει περισσότερο “κινεζικός” και λιγότερο “αμερικανικός”. Το επόμενο βήμα θα είναι η μάχη για την επικράτηση σε τομείς τεχνολογιών αιχμής, όπως το 5G και οι Τεχνητές Νοημοσύνες (Α.Ι.), αλλά και το πολιτιστικό μοντέλο, για την κυρίαρχη ιδεολογία και το φαντασιακό της ανθρωπότητας.

Νέα Ευρωκρίση;

Η Ευρώπη και ειδικά η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ευρωζώνη είναι μπροστά σε καθοριστικά διλήμματα για το μέλλον της. Για την ώρα επικρατεί το στη λογική «ο σώζων εαυτόν σωθήτω» και η πολύκλαυστη ευρωπαϊκή αλληλεγγύη δεν στέκεται στο ύψος των περιστάσεων. Κανείς όμως δεν θέλει μια “Ευρωκρίση”, όπως εκείνη της περιόδου 2008-2015, που κόντεψε να διαλύσει όλο το ευρωπαϊκό μπλοκ και είχε ως παράπλευρη απώλεια το Brexit.

Από την άλλη το δίλημμα “ευρωπαϊκή Γερμανία ή γερμανική Ευρώπη” είναι και πάλι επίκαιρο λόγω της διαμάχης γύρω από τα Ευρωομόλογα. Το να καμφθούν οι αντιστάσεις της Γερμανίας και της Ολλανδίας γύρω από την αμοιβαιοποίηση του χρέους, μέσω της έκδοσης κάποιας μορφής “κορωνο-ομολόγων”, είναι καθοριστικής σημασίας για τη συνοχή αλλά και για το μέλλον της ενωμένης Ευρώπης. Πλησιάζουμε στο σημείο χωρίς επιστροφή, καθώς χώρες που έχουν πληγεί καταστροφικά από την πανδημία του Covid-19 και έχουν ήδη δυσθεόρατο χρέος, όπως η Ιταλία, δε θα δεχθούν να γίνουν η “επόμενη Ελλάδα”. Θα προτιμήσουν να ακολουθήσουν το δικό τους δρόμο, με ότι αυτό συνεπάγεται και αφορά άμεσα και τη χώρα μας. Είναι ίσως και ο μόνος τρόπος να καμφθεί η αδιαλλαξία της Γερμανίας, που θα πρέπει να αποφασίσει αν θα γίνει περισσότερο ή λιγότερο “ευρωπαϊκή”.

Brexit άνευ συμφωνίας: η “πόρτα του τρελοκομείου”

Και όλα αυτά όταν η Μόσχα χρησιμοποιεί την πανδημία για να αποσταθεροποιήσει την ανατολική Ευρώπη, με τα ρωσικά μέσα μαζικής ενημέρωσης να διαδίδουν διαρκώς το μήνυμα ότι “η Ε.Ε. καταρρέει”. Ταυτόχρονα το Ηνωμένο Βασίλειο, υπό τη στενόμυαλη ηγεσία του Μπόρις Τζόνσον, φαίνεται πως βαδίζει προς ένα Brexit χωρίς συμφωνία. Ανοίγει έτσι την “πόρτα του τρελοκομείου”, καθώς η βρετανική οικονομία θα πληγεί διπλά, τόσο από την πανδημία όσο και από την απώλεια της ευρωπαϊκής αγοράς και των αντίστοιχων επενδύσεων. Για μια χώρα, που δεν έχει ούτε καν επάρκεια παραγωγής τροφίμων, και βασίζεται όσο λίγες στο παγκόσμιο εμπόριο, η αποδυνάμωση του εμπορίου, των συναλλαγών, της ελεύθερης ροής κεφαλαίων και η οπισθοχώρηση της Παγκοσμιοποίησης θα την οδηγήσει σε μια άνευ προηγουμένου οικονομική ύφεση. Υπό αυτές τις συνθήκες η διάλυση του Ηνωμένου Βασιλείου έρχεται πιο κοντά, με τη Σκωτία να “δραπετεύει” μέσω ενός δημοψηφίσματος ως το 2022. Η επόμενη μέρα για τους κυβερνώντες στο Λονδίνο δε θα είναι καθόλου αξιοζήλευτη.

Ντόμινο χρεοκοπιών στις αναπτυσσόμενες χώρες και η περίπτωση της Τουρκίας

Όσο για τις αναπτυσσόμενες χώρες, τα “κανόνια” χρεωκοπίας θα γίνουν ντόμινο, και δεν θα αφορούν μόνο χώρες, όπως η Αργεντινή και η Τουρκία, η οποία έχει μόλις 1,5 δισ. δολάρια συναλλαγματικά αποθέματα και προβλέπει μείωση του τουρισμού τουλάχιστον κατά 30%. Ακόμη και πλούσιες χώρες, όπως η Σαουδική Αραβία, που θα δει τα έσοδα από τα ορυκτά καύσιμα να συρρικνώνονται και τα ελλείματά της να εκτοξεύονται, μαζί με ένα κύμα αποεπένδυσης, θα βρεθούν ξαφνικά το “μάτι του κυκλώνα”.

Αν καταρρεύσει οικονομικά η Τουρκία δεν χρειάζεται ιδιαίτερη διορατικότητα για να φανταστούμε πως, το λιγότερο, θα ανοίξουν ανεξέλεγκτα οι κρουνοί των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών, τα κλειδιά των οποίων κρατάει η γειτονική μας χώρα. Η Ελλάδα θα σαρωθεί και η Ευρώπη θα πρέπει να επωμιστεί ένα τεράστιο βάρος αναξιοπαθούντων, κάτι που θα ήθελε να αποφύγει. Το καθεστώς Ερντογάν θα θελήσει να κρατηθεί στην εξουσία κάνοντας “εξαγωγή κρίσεων” στην περιφέρεια της και ειδικά προς την Ελλάδα και την Κύπρο, που θεωρεί πως είναι και οι “αδύναμοι κρίκοι” στην περιοχή.

Δύσκολα μπορούμε να προβλέψουμε τις εξελίξεις σε μια τέτοια περίπτωση, αλλά θα είναι σίγουρα συνταρακτικές και θα αναδομήσουν γεωπολιτικά το χώρο μας, έπειτα όμως από τουλάχιστον μια δεκαετία αστάθειας. Σε αυτό το αποσταθεροποιημένο περιβάλλον η, δοκιμασμένη από πολυετή κρίση, Ελλάδα θα έχει περισσότερες δυσκολίες για να ανακάμψει. Κοντολογίς η αβεβαιότητα θα είναι η μόνη βεβαιότητα για τα χρόνια που έρχονται, καθώς η Ιστορία είναι και πάλι “έγκυος” και κυοφορεί τη μορφή των πραγμάτων που έρχονται.