Η πανδημία του κορωνοϊού covid-19 ήταν κάτι που δεν μπορούσαν πολλοί να φανταστούν. Προκάλεσε τις χειρότερες θεωρίες συνωμοσίας. Οι ερευνητές την είχαν προβλέψει. Επιστημονικές μελέτες, ακόμη και βιβλία που είναι διαθέσιμα στα βιβλιοπωλεία των πόλεων μας, την υπονοούσαν. Πολλά εργαστήρια σε όλον τον κόσμο καταβάλλουν κάθε προσπάθεια, για να καταλάβουν την επιδημιολογική δυναμική των νέων μολυσματικών ασθενειών, εκ των οποίων ο ιός covid-19. Μόνο η στιγμή έλευσης του κύματος και η έντασή του παρέμεναν άγνωστα. Πανδημίες έχουν ήδη λάβει χώρα. Άλλες, προβλέπονται. Πρόκειται σχεδόν για βεβαιότητα.
Η τρέχουσα επιδημία ανήκει στην ομάδα των ζωονόσων, ασθενειών που συνδέουν τα άγρια είδη, τα κατοικίδια ζώα και τα ανθρώπινα όντα. Εδώ και πολλές δεκαετίες, η ανησυχητική καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος προκαλεί ακόμη περισσότερες και λοιμογόνους ζωονόσους. Η ανθρωπότητα συναντά ιϊκά, μικροβιακά και παρασιτικά είδη, εναντίον των οποίων είναι άοπλη.
Εκτιμάται ότι 5.400 είδη θηλαστικών φιλοξενούν περίπου 460.000 είδη ιών, η τεράστια πλειονότητα των οποίων παραμένει προς περιγραφή. Όπως τα άλλα παθογόνα στοιχεία, κι αυτά παρουσιάζουν χαρακτήρα οικολογικής λειτουργίας, ελέγχοντας την ανάπτυξη του είδους ξενιστή (κυττάρου) τους, σύμφωνα με μία αρχή οικολογικής ισορροπίας, η οποία περιγράφεται από το σπουδαίο Σουηδό φυσιοδίφη Linné στην «Οικονομία της Φύσης» (1749), που προοικονομούσε τη μελέτη των οικοσυστημάτων με την «οικολογία».
Η μεγάλη πλειονότητα αυτών των ιϊκών ειδών είναι ακίνδυνη για τον άνθρωπο. Αλλά ακόμη κι ένα μικρό ποσοστό αποτελεί ήδη ένα φαινομενικό απόθεμα επιτιθέμενων ιών: εδώ και χρόνια, αντιμετωπίζουμε τους ιούς «ανθρώπινης ανοσοεπάρκειας» («HIV»), Έμπολα, Ζίκα, Chikungunya, το AIDS, το δάγκειο πυρετό, τον πυρετό Lassa, τον κορωνοϊό SARS, τον υψηλά μεταδοτικό τύπο της γρίπης των πτηνών H5N1, τον ιό της γρίπης H1N1 και πολλές άλλες αναδυόμενες ασθένειες, οι οποίες – ως λιγότερο θεαματικές – δεν απασχολούν την επικαιρότητα. Αλλά ο αριθμός τους αυξάνεται συνεχώς, εδώ και μισό αιώνα, και τα επιδημικά επεισόδια είναι ολοένα και συχνότερα.
Τα άγρια θηλαστικά αντιπροσωπεύουν σήμερα μόνο το 4% της βιομάζας των χερσαίων θηλαστικών, ενώ οι άνθρωποι και τα κατοικίδια ζώα τους, το υπόλοιπο 96%. Θα μπορούσαμε να πιστέψουμε ότι η απειλή μειώνεται με την παλινδρόμησή τους. Το αντίθετο συμβαίνει εξαιτίας του γεγονότος της τεχνητοποίησης περισσότερων από 80% της καλλιεργήσιμης γης και της επέκτασης της γεωργίας, της βιομηχανικής γεωργίας και του ανθρώπινου αποτυπώματος στο σύνολο του πλανήτη: κατακερματισμός των τοπίων, ανάπτυξη εντατικών μονοκαλλιεργειών που απλώνονται μέχρι τον ορίζοντα που απλώνονται παντού στη θέση των τροπικών δασών. Η ανεπαρκής ανάπτυξη και η απουσία επενδύσεων σε αξιοπρεπείς υποδομές υγείας στις πλούσιες σε βιοποικιλότητα χώρες επιδεινώνουν ολοένα και περισσότερο την υγειονομική κρίση.
Οι ιοί επωφελούνται το τεράστιο δίκτυο μετάδοσης που τους ανοίγουν οι διασυνδέσεις μεταξύ των εν δυνάμει ξενιστών τους. Σήμερα, αυτοί που μας απειλούν, εκμεταλλεύονται την επέκταση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και των εκτρεφόμενων ζώων, παντού στον κόσμο, διευκολύνοντας την επαφή με την άγρια φύση, προκαλώντας αλλαγές στον ξενιστή και ανοίγοντάς τους μία τεράστια οικοθέση: οι άνθρωποι και τα ζώα τους. Έτσι, ένας ιός που πραγματοποιούσε το βιολογικό του κύκλο σε έναν πληθυσμό νυχτερίδων, κάπου στην Ασία, το φθινόπωρο του 2019, ξεπηδά σε μία κινέζικη αγορά το Δεκέμβριο του 2019, για να εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη γη, το Μάρτιο του 2020.
Οι πανδημίες που μας πλήττουν δεν είναι παρά μία όψη της πλανητικής αλλαγής. Αυτή περιλαμβάνει, επίσης, τις κλιματικές διαταραχές που προκαλούνται από την εκπομπή αερίων θερμοκηπίου και τη μαζική εξαφάνιση ειδών. Η ανθρωπότητα έρχεται αντιμέτωπη με τις συνέπειες των καταστροφών της, οι οποίες είναι αποτέλεσμα των οικονομικών και πολιτικών επιλογών της. Άλλες επιλογές είναι απαραίτητες, τόσο για την επιβίωση του είδους μας, όσο και για τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος.
Οι απαντήσεις είναι γνωστές. Ένας διεθνής οργανισμός, η «Διακυβερνητική Πλατφόρμα για τη Βιοποικιλότητα και τις Οικοσυστημικές Υπηρεσίες», («IPBES») προτείνει στις κυβερνήσεις μία αξιολόγηση των επιστημονικών και εμπειρικών μας γνώσεων ως προς τις προκλήσεις που τίθενται από τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και ως προς τα μέσα ανταπόκρισης σε αυτές. Θα πρέπει οι πολιτικοί παράγοντες να αδράξουν την ευκαιρία, προκειμένου να εισάγουν τις ανάλογες με τις προκλήσεις εθνικές και υπερεθνικές πολιτικές. Πρέπει να ενσωματώσουν τα συμπεράσματα της «Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίματος» ως προς την κλιματική αλλαγή.
Αυτή η αναγκαιότητα πολιτικής δράσης και οι παρελθούσες αποτυχίες της εγείρουν αναπόφευκτα το θέμα υπερπήδησης των εμποδίων στη διακυβέρνηση των αλληλεπιδράσεών μας με τη βιόσφαιρα και της συνεκτίμησης των ορίων της. Επείγει να σταματήσουμε την άρνηση των πλανητικών απειλών, που δημιουργήθηκαν από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, και να χρησιμοποιήσουμε αυτό που γνωρίζουμε, ώστε να εφαρμόσουμε, επιτέλους, τις επιβαλλόμενες πολιτικές ριζικής αλλαγής.