Ένα κρανίο που βρέθηκε στην Ελλάδα και χρονολογείται προ τουλάχιστον 210.000 ετών, αλλάζει όλη την ανθρώπινη ιστορία.
Το 1978, στο σπήλαιο Απήδημα δυτικά της Αρεόπολης στη Μάνη μια ομάδα ανθρωπολόγων, βρήκε δύο κρανία, σφηνωμένα μέσα σε ένα κομμάτι πέτρας. Ονομάστηκαν «Απήδημα 1» και «Απήδημα 2». Οι επιστήμονες υπέθεσαν ότι ανήκαν σε Νεάντερταλ μιας και είχαν παραμείνει εκεί, πλάι – πλάι για χιλιάδες χρόνια κι έκαναν υποθέσεις για το πως αυτές οι δυο υπάρξεις κοιμήθηκαν τον αιώνιο ύπνο.
Οι αναλύσεις στο «Απήδημα 2» έδειξαν πράγματι ότι επρόκειτο για έναν Νεάντερταλ που έζησε πριν από 170.000 χρόνια. Δεν αποτελούσε έκπληξη. Οι αναλύσεις όμως στο «Απηδήμα 1» έδειξαν ότι επρόκειτο για έναν άνθρωπο με σύγχρονα χαρακτηριστικά, που είχε ζήσει 210.000 χρόνια πριν. Κι αυτό ήταν μια μεγάλη έκπληξη! Αν επιβεβαιωθούν τα ευρήματα της έρευνας, θα πρόκειται για το αρχαιότερο δείγμα Homo sapiens στην περιοχή της Ευρασίας, δηλαδή εκτός Αφρικής, και θα είναι μάλιστα και κατά τουλάχιστον 150.000 χρόνια παλαιότερο από το αρχαιότερο απολίθωμα «έμφρονος ανθρώπου» που είχε βρεθεί έως τώρα στην Ευρώπη.
Το σπήλαιο Απήδημα ανεσκάφη στις δεκαετίες του 1970-80 από ερευνητές του Μουσείου Ανθρωπολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, αποφέροντας σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στο Μουσείο, το οποίο ιδρύθηκε το 1886 και είναι ένα από τα παλαιότερα του είδους του στην Ευρώπη. Τα δύο κρανία έμειναν όμως στις προθήκες για χρόνια.
Το πρόβλημα με τα κρανία του σπηλαίου Απήδημα ήταν πάντα ότι βρέθηκαν σε ένα περίεργο μέρος – μια μικρή θέση κοντά στην οροφή του σπηλαίου, χωρισμένη από οποιαδήποτε ιζήματα θα μπορούσαν εύκολα να χρονολογηθούν. Είχαν επίσης τσιμενταριστεί μαζί. Φαίνεται ότι καθώς οι παγετώνες ήρθαν και έφυγαν και τα επίπεδα της θάλασσας αναδιάταξαν τμήματα του εσωτερικού του σπηλαίου, τα δύο κρανία απομακρύνθηκαν από τους αρχικούς τους χώρους ανάπαυσης. Έπεσαν σε μια κοιλότητα και έμειναν για πάντα εκεί. Τα παραπάνω έκαναν την έρευνά τους πολύ δύσκολη.
Οι ερευνητές από την Ελλάδα, τη Γερμανία και τη Βρετανία, με επικεφαλής την διακεκριμένη Ελληνίδα παλαιοανθρωπολόγο Κατερίνα Χαρβάτη του Κέντρου Σένκενμπεργκ για την Ανθρώπινη Εξέλιξη και το Παλαιοπεριβάλλον του γερμανικού Πανεπιστημίου Έμπερχαρντ Καρλς του Τίμπινγκεν, τα κατάφεραν όμως και μελέτησαν για πρώτη φορά συγκριτικά, με σύγχρονες μεθόδους απεικόνισης και χρονολόγησης, τα δύο κρανία. Η ερευνητική ομάδα, η οποία έκανε, μεταξύ άλλων, εικονική ανακατασκευή των κατεστραμμένων τμημάτων των κρανίων, διεξήγαγε συγκρίσεις με άλλα ανθρώπινα απολιθώματα και χρησιμοποίησε μία υψηλής ακριβείας ραδιομετρική μέθοδο χρονολόγησης, προκειμένου να καθορίσει την ηλικία των δύο κρανίων.
Όπως δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η κ. Χαρβάτη, «τα αποτελέσματα της έρευνάς μας δείχνουν τη σημαντικότητα του Ελλαδικού χώρου για την ανθρώπινη εξέλιξη. Έχουμε τον αρχαιότερο σύγχρονο άνθρωπο εκτός Αφρικής, που μεταφέρει την άφιξη του Homo sapiens στην Ευρώπη περισσότερο από 150 χιλιάδες χρόνια νωρίτερα απ’ ό,τι νομίζαμε μέχρι τώρα. Η δουλειά αυτή είναι αποτέλεσμα 25 χρόνων έρευνάς μου στην Αφρική, στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Ως Ελληνίδα, εύχομαι η έρευνα στην Ελλάδα να συνεχιστεί, καθώς πιστεύω ότι η χώρα μας έχει ακόμα πολλά να δώσει στο χώρο της παλαιοανθρωπολογίας».
Οι ερευνητές εκτιμούν ότι στο σπήλαιο Απήδημα έζησαν δύο ομάδες, ένας πρώιμος πληθυσμός Homo sapiens, που στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από ένα πληθυσμό Νεάντερταλ, οι οποίοι προϋπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή της νότιας Ελλάδας. Με τη σειρά τους, οι Νεάντερταλ αντικαταστάθηκαν από προγόνους του σύγχρονου ανθρώπου της Ανώτερης Παλαιολιθικής περιόδου, η πιο πρώιμη παρουσία των οποίων στην περιοχή χρονολογείται πριν περίπου 40.000 χρόνια.
Αυτό όμως αλλάζει και τον ρου της ιστορίας της ανθρώπινης εξέλιξης. Μέχρι τώρα η αφήγηση ήταν ότι οι Νεάντερταλ εξελίχθηκαν σιγά-σιγά στην Ευρώπη, απομονωμένοι σε μεγάλο βαθμό από άλλα είδη ανθρωποειδών. Όταν οι σύγχρονοι άνθρωποι πέρασαν τα σύνορα της Αφρικής και έφτασαν στην Ευρώπη, πιθανόν να βρήκαν τροχοπέδη στην παρουσία των ήδη επιτυχημένων Νεάντερταλ. Αυτό εξηγεί και γιατί ο Homo sapiens ακολούθησε τη νότια διαδρομή στην Ασία και τα απολιθώματά του, χρονολογούνται πριν από περίπου 40.000 χρόνια. «Η ιδέα της Ευρώπης ως φρουρίου των Νεάντερταλ ήταν η κυρίαρχη», λέει η αρχαιολόγος του Πανεπιστημίου του Μπορντό, Rebecca Wragg Sykes στο The Atlantic, και σημειώνει πως η αναγνώριση ενός κρανίου Homo sapiens 210.000 ετών από την Ευρώπη «υπονομεύει» αυτή θεωρία. «Τα νέα ευρήματα υποδηλώνουν ότι οι πρώιμες ομάδες Homo sapiens έφτασαν μακρύτερα από ότι ίσως να είχαμε σκεφτεί προηγουμένως, καταλαμβάνοντας περιστασιακά εδάφη που αργότερα καταλήφθηκαν από τους Νεάντερταλ», προσθέτει η Shara Bailey, ανθρωπολόγος στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Ενδυναμώνεται δηλαδή η υπόθεση ότι οι πρώιμοι σύγχρονοι άνθρωποι πραγματοποίησαν πολλές φορές εξορμήσεις πέραν της Αφρικής, στην οποία και πρωτοεμφανίστηκαν.
Η ταυτότητα του «Απήδημα 1» θα μπορούσε επίσης να θέσει υπό αμφισβήτηση άλλα αρχαιολογικά ευρήματα από την Ευρώπη, όπως πέτρινα εργαλεία που βρέθηκαν χωρίς συνοδευτικά απολιθώματα. Οι ερευνητές είχαν από καιρό υποθέσει ότι μέσα σε ένα συγκεκριμένο χρονικό παράθυρο «κάθε αρχαιολογία ήταν το έργο των Νεάντερταλ», λέει η Wragg Sykes. Αλλά αν και οι σύγχρονοι άνθρωποι μπήκαν σε αυτή τη χρονολογική σειρά, ποιοι δημιούργησαν αυτά τα αντικείμενα; Άρα έζησαν οι Homo sapiens και οι Νεάντερταλ μαζί; Οι γενετικές μελέτες υποδεικνύουν ότι ενώ συναντιόνταν και αλληλοεπιδρούσαν κατά διαστήματα, οι δυο ομάδες δεν βρίσκονταν σε συνεχή επαφή. Σε κάθε περίπτωση κανείς δεν παίρνει όρκο. Όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά…
Η Ελλάδα πάντως φαίνεται πως είναι ένα καλό μέρος για να ξεκινήσει κανείς την έρευνά του. Είναι στο σταυροδρόμι τριών μεγάλων ηπείρων και υπήρξε ένα καταφύγιο όπου τα ζώα και οι άνθρωποι μπορούσαν να επιβιώσουν ακόμη και την εποχή των παγετώνων, στοιχεία που θα μπορούσαν να την καταστήσουν έναν τόπο συνάντησης των διαφορετικών ομάδων της ευρύτερης περιοχής.
Πάντως, σχεδόν παράλληλα, δημοσιεύθηκε μια άλλη επιστημονική μελέτη από ερευνητές του Εθνικού Κέντρου Ερευνών της Γαλλίας (CNRS), που εξέτασαν και αυτοί τα δύο κρανία από το σπήλαιο Απήδημα, καταλήγοντας σε ένα διαφορετικό συμπέρασμα, ότι αυτά αντιπροσωπεύουν μια μεταβατική φάση ανάμεσα στον Ευρωπαίο «Όρθιο άνθρωπο» (Homo erectus) και στους Νεάντερταλ, κάτι με το οποίο όμως δεν συμφωνεί η ερευνητική ομάδα υπό την Κ. Χαρβάτη.