Ο Ντόναλντ Τραμπ καταθέτει στον δημόσιο λόγο περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας από τους πιο πολλούς προέδρους της πρόσφατης ιστορίας ή από οποιονδήποτε άλλο πρόεδρο.
Ο Τραμπ ισχυρίστηκε ότι ο πρώην πρόεδρος Ομπάμα παγίδευσε το τηλέφωνό του κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας (κατηγορία που αρνήθηκε το FBI) και ότι πολλά εκατομμύρια άνθρωποι ψήφισαν παράνομα στις εκλογές (επίσης κανένα αποδεικτικό στοιχείο), ενώ έχει υποστηρίξει στα σοβαρά ότι η κλιματική αλλαγή είναι μια απάτη των Κινέζων. Σίγουρα όμως δεν είναι ο μόνος που καταφεύγει στις θεωρίες συνωμοσίας για να εξηγήσει όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Το να διαδίδεις θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα ισχυρό όπλο, όσο και καταστροφικό.
Γιατί όμως οι άνθρωποι που μεταδίδουν αυτές τις θεωρίες είναι τόσο ελκυστικοί; Ο Jan-Willem van Prooijen, κοινωνικός ψυχολόγος στο Vrije Universiteit του ‘Αμστερνταμ, ο οποίος μελετά τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας, μίλησε στο Vox για τους λόγους που ξεκινούν μερικές θεωρίες συνωμοσίας και γιατί κάποιοι άνθρωποι είναι πιο ευάλωτοι σ’ αυτές.
Θεωρία συνωμοσίας, λέει ο Prooijen είναι η πεποίθηση ότι μια ομάδα ανθρώπων – συχνά ισχυρών – συνωμοτούν και οργανώνουν μυστικά σχέδια για να προκαλέσουν κακό. Αυτός είναι ο απλός ορισμός. Τι κάνει όμως αυτές τις θεωρίες τόσο συναρπαστικές;
«Είναι ένα εργαλείο για να εξηγηθεί η πραγματικότητα. Δεν μπορούμε πάντα να γνωρίζουμε ή να καταλαβαίνουμε όλα όσα συμβαίνουν σε εμάς. Όταν οι άνθρωποι νιώσουν αβεβαιότητα μετά από μια αλλαγή, ένα γεγονός, στη ζωή τους, τότε έχουν μια τάση να θέλουν να καταλάβουν τι συνέβη και επίσης μια τάση να υποθέτουνε το χειρότερο. Είναι ένας μηχανισμός αυτοπροστασίας. Αυτός ο συνδυασμός της προσπάθειας κατανόησης και της βεβαιότητας για την χειρότερη εκδοχή, συχνά οδηγεί σε θεωρίες συνωμοσίας, οι οποίες είναι ιδιαίτερα πιθανό να ευδοκιμήσουν σε περιόδους συλλογικής αβεβαιότητας στην κοινωνία. Ιδιαίτερα μετά από σημαντικά γεγονότα που συνεπάγονται ξαφνική αλλαγή στην κοινωνία ή ξαφνική αλλαγή στην πραγματικότητα με απειλητικό τρόπο. Σκεφτείτε την 9/11, αλλά και την εμφάνιση ασθενειών ή μακροπρόθεσμων απειλών όπως η οικονομική κρίση ή η αλλαγή του κλίματος».
Σχετικά με το ποιοι είναι πιο επιρρεπείς στις θεωρίες συνωμοσίας, ο Jan-Willem van Prooijen σημειώνει: «Η τάση να βλέπουμε συνωμοσίες είναι καθολική. Υπάρχει σε όλους μας. Αλλά πιστεύω επίσης ότι υπάρχουν μεμονωμένες διαφορές όσον αφορά την ευαισθησία τους. Πρέπει να συνειδητοποιήσετε ότι όλες οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι παράλογες. Μερικές φορές η διαφθορά συμβαίνει. Είναι φυσικό οι άνθρωποι να είναι επιφυλακτικοί.
Ένας καλός προγνωστικός παράγοντας των θεωριών συνωμοσίας είναι η πραγματική καταπίεση. Οι συχνά καταπιεσμένες μειονοτικές ομάδες στην κοινωνία έχουν περισσότερες πιθανότητες να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας και ένας λόγος για τον οποίο το κάνουν είναι επειδή προσπαθούν να κατανοήσουν τα πραγματικά προβλήματα που έχουν. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ένας τρόπος να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τις συνθήκες μέσα στις οποίες βρισκόμαστε. Και όσο χειρότερες είναι αυτές οι πραγματικές συνθήκες, τόσο περισσότερη είναι η ανάγκη οι άνθρωποι να βρουν καλές εξηγήσεις και τόσο πιο πιθανό είναι να κατηγορούν ισχυρές οικονομικές και πολιτικές ομάδες».
Ο Prooijen σημειώνει εξάλλου πως στην ιστορία, πολλοί άνθρωποι θυματοποιήθηκαν και σκοτώθηκαν εξαιτίας αυτών των ομάδων. Σε ένα πρωτόγονο περιβάλλον θα μπορούσε να είναι ένας μηχανισμός προσαρμογής για να ανιχνεύσει ο άνθρωπος γρήγορα πιθανές εχθρικές συμμαχίες πριν χτυπήσουν, ακόμη και όταν αυτός ο μηχανισμός συνεπάγεται και ορισμένα λάθη (ψεύτικος συναγερμός ή διάψευση της πληροφορίας για συνωμοσία).
Τι κάνει ένα άτομο πιο ευάλωτο στις θεωρίες συνωμοσίας από ένα άλλο; Ενας παράγοντας είναι η εκπαίδευση. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι περισσότερο πιθανές να ανθήσουν μεταξύ ατόμων που είναι λιγότερο μορφωμένα. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι που έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο είναι άνοσοι. Υπάρχουν επίσης επιδράσεις της πολιτικής ιδεολογίας. «Στην έρευνά μας, βρίσκουμε ότι όσο πιο ριζοσπαστική είναι η πολιτική επιλογή του ατόμου τόσο πιο πιθανό είναι να αποδέχεται θεωρίες συνωμοσίας.
Ένας άλλος παράγοντας είναι ο «συλλογικός ναρκισσισμός» (ένα χαρακτηριστικό προσωπικότητας με το οποίο οι άνθρωποι απαιτούν από την ομάδα που ανήκουν να τους θαυμάζει) και οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι το δικό τους έθνος και κοινωνική ομάδα είναι ανώτερα από των άλλων. Ο καλύτερος προγνωστικός παράγοντας της πίστης σε μια θεωρία συνωμοσίας είναι η πίστη σε μια άλλη. Μόλις οι άνθρωποι αρχίσουν να πιστεύουν σθεναρά σε μια συγκεκριμένη θεωρία συνωμοσίας, ανοίγει την πόρτα σε πολλές άλλες ακόμη. Επειδή οι άνθρωποι αρχίζουν να σκέφτονται: «Μπορεί να υπάρχουν πολλά περισσότερα πράγματα πίσω από την σκηνή που δεν ξέρω. Τί άλλο υπάρχει εκεί έξω;».
Είναι τρόπος να κοιτάξουμε τον κόσμο, έναν κόσμο γεμάτο συνωμοσίες, με μεγάλες δυνάμεις πίσω από οθόνες που τραβούν όλα τα σχοινιά. Και οι πραγματικές συνωμοσίες τροφοδοτούν τις υποθετικές. «Δεν είμαι σίγουρος αν είναι εθιστικό, αλλά διαιωνίζει το φαινόμενο. Όσο περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας πιστεύετε, τόσο πιο ευαίσθητοι θα γίνετε και σε άλλες» διαπιστώνει ο ειδικός.
Ο Prooijen υποστηρίζει ότι οι λιγότερο μορφωμένοι άνθρωποι είναι επίσης λιγότερο σε θέση να σκέφτονται αναλυτικά, και επομένως πιστεύουν σε πιο απλοϊκές θεωρίες. Βρίσκουμε επίσης ότι τα άτομα που έχουν υψηλή εκπαίδευση, έχουν και μεγαλύτερη αίσθηση ελέγχου του περιβάλλοντός τους, ενώ αισθάνονται ότι μπορούν πραγματικά να αλλάξουν την κατάστασή τους. Έτσι οι παρεμβάσεις που στοχεύουν στη μετατροπή της απαισιοδοξίας σε αισιοδοξία είναι πιθανό να βοηθήσουν.
Ένα ακόμη ερώτθηκα που τίθεται είναι αν η εντυπωσιακή διάδοση των θεωριών συνωμοσίας εμπεριέχει και μια ανάγκη για διασκέδαση, για ψυχαγωγία. Ο Prooijen δεν το αποκλείει. «Είναι ένας εναλλακτικός τρόπος να βλέπετε την πραγματικότητα και με έναν τρόπο που μπορεί επίσης να είναι διασκεδαστικός. Ακριβώς όπως οι μεταφυσικές πεποιθήσεις είναι διασκεδαστικές. Είναι μια ιστορία. Και μια καλή ιστορία είναι διασκέδαση […] Αλλά οι θεωρίες συνωμοσίας δεν ικανοποιούν μόνο. Είναι επίσης τρομακτικές. Οι άνθρωποι που πιστεύουν ακράδαντα στις θεωρίες συνωμοσίας έχουν υψηλότερα επίπεδα άγχους. Δεν είναι καθόλου καθησυχαστικές».
Υπάρχει κανένας λόγος να υποθέτουμε ότι η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας θα γίνουν περισσότερο συνηθισμένες εξαιτίας του πολιτικού περιβάλλοντος ή λόγω της τεχνολογίας της επικοινωνίας; Ο Prooijen δεν είναι σίγουρος. Σε μια μελέτη δύο πολιτικών επιστημόνων από το Μαϊάμι, αναλύθηκαν περισσότερες από 100.000 επιστολές που απεστάλησαν στους New York Times και στην Ουάσιγκτον Tribune, μέσα σε 120 χρόνια (1890 έως 2010). Δεν βρήκαν στοιχεία που να δείχνουν αύξηση των θεωριών συνωμοσίας, όσο εξελισσόταν η τεχνολογία. «Επομένως, ενώ πιστεύω ότι η σύγχρονη τεχνολογία είναι πιθανό να έχει αντίκτυπο στην ταχύτητα διάδοσής τους, δεν είμαι όμως σίγουρος αν αυξάνει πραγματικά τις θεωρίες συνωμοσίας».