Στην πρόσφατη ιστορία της Ελλάδας πάντα θυμάμαι ότι προκαλούσε σε πολλούς μεγάλη απορία η δήλωση των εκπροσώπων της Εκκλησίας ότι το 99% των Ελλήνων είναι ορθόδοξοι χριστιανοί.
Πάνω σε αυτόν τον ισχυρισμό βασίστηκαν μεγάλες πιέσεις από την Εκκλησία που ακόμα και σήμερα διαμορφώνουν την κοινωνία.
Για παράδειγμα, από τα βασικά αιτήματα μιας ουδετερόθρησκης κοινωνίας, μόνο αυτό της εξίσωσης του πολιτικού γάμου έχει ικανοποιηθεί από τη δεκαετία του ‘80.
Η θρησκευτική κατήχηση (προσηλυτισμός στην ουσία) στο πλαίσιο της επίσημης κρατικής εκπαίδευσης εξακολουθεί να ισχύει μέχρι σήμερα, ενώ η θρησκευτική κηδεία ως αποκλειστική λύση, χωρίς την επιλογή της καύσης, δείχνει ότι οι Ελληνες πολίτες ακόμα δεν έχουν πρόσβαση σε βασικές ελευθερίες και ότι η πολιτική πρέπει κάποτε να τολμήσει.
Επανερχόμενοι στον ισχυρισμό του 99%, κάποιοι από εμάς πάλι αλλιώς αντιλαμβανόμασταν την κατάσταση, αλλά είχαμε περιορισμένα μέσα για να μάθουμε τι ισχύει.
Ετσι, τον περασμένο Μάιο ήρθε σαν δώρο στην Ελλάδα μια μεγάλη έρευνα από έναν από τους πιο έγκριτους επιστημονικούς φορείς παγκοσμίως, το Pew Research Center.
Η συγκριτική αυτή έρευνα αφορά 18 χώρες¹ της Ανατολικής Ευρώπης, ανάμεσά τους και η δική μας.
Η έρευνα πεδίου² έγινε το διάστημα Ιούνιος 2015-Ιούλιος 2016, ενώ τα αποτελέσματα δημοσιεύτηκαν έναν χρόνο μετά, στις 10/5/2017. Στην Ελλάδα έγιναν 1.465 προσωπικές συνεντεύξεις, ενώ και στις 18 χώρες οι συνεντεύξεις ξεπέρασαν τις 25.000.
Και ενώ βασική αρχή του συγκεκριμένου φορέα είναι να μην παίρνει ποτέ πολιτική θέση, τα στοιχεία που δίνει η έρευνα μπορούν σίγουρα να βοηθήσουν τόσο στην εκτίμηση της πραγματικότητας όσο και στη χάραξη πολιτικής.
Τελικά, όπως προκύπτει, οι Ελληνες δεν είναι στο 99% ορθόδοξοι. Ως ορθόδοξοι κατηγοριοποιούνται σε ποσοστό 90%, ωστόσο από αυτό ένα 16% εκκλησιάζεται εβδομαδιαία, το 61% πάει σπάνια (κάποιες φορές ετησίως), ενώ το 22% δεν εκκλησιάζεται ποτέ.
Το 12% από αυτούς που δηλώνουν ορθόδοξοι συμβουλεύεται ζώδια, ταρό και μάντεις, ενώ το 11% εμπιστεύεται θρησκευτικούς παραδοσιακούς θεραπευτές.
Παράλληλα, το 59% πιστεύει στη μοίρα, ενώ το 20% πιστεύει στη μετενσάρκωση, τα οποία φυσικά δεν έχουν κάποια σχέση με την εκκλησιαστική διδασκαλία.
Από αυτούς που πιστεύουν στον Θεό, μόνο το 44% πιστεύει ότι η Ορθοδοξία είναι η μόνη που οδηγεί στην αιώνια ζωή και τον Παράδεισο, και αυτό δείχνει ότι αυξάνεται ο δείκτης ανεκτικότητας σε αντίθεση με την επίσημη θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία θεωρεί ότι είναι ο μόνος εκφραστής της αλήθειας, αποκλείοντας όλες τις άλλες θρησκείες και ιδεολογίες.
Εκκλησία και πολιτική
Το 36% των πιστών δεν πιστεύει καν στον Παράδεισο, ενώ για την ύπαρξη του Θεού καθ’ εαυτήν το 26% είναι σχετικά σίγουρο, ενώ το 7% δεν είναι καθόλου σίγουρο.
Ως προς το αν η θρησκευτική ταυτότητα είναι συνειδητή επιλογή, το 41% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι η θρησκεία είναι ζήτημα προσωπικής επιλογής.
Ωστόσο για τους υπόλοιπους, το 26% θεωρεί ότι η θρησκεία είναι καθαρά θέμα παράδοσης και εθνικής κουλτούρας, ενώ το 32%, συνονθύλευμα και των τριών.
Στο σύνολο των Ελλήνων, το 99% δηλώνει ότι ανατρέφει τα παιδιά του με την ίδια θρησκευτική ταυτότητα όπως η δική τους, κάτι που σχετίζεται με το κατά πόσο η θρησκεία είναι μια επιλογή συνειδητή.
Από την άλλη, ένα 4% δηλώνει ότι δεν πιστεύει. Από αυτούς, όλοι τους βαφτίστηκαν σε βρεφική ηλικία.
Οι Ελληνες θεωρούν ότι η Εκκλησία, όπως και οι υπόλοιποι θρησκευτικοί θεσμοί, συνεισφέρει στην κοινωνία. Την ίδια στιγμή ωστόσο εκτιμούν ότι εστιάζει πολύ στο χρήμα και στην εξουσία.
Η πλειοψηφία θεωρεί ότι πρέπει να υπάρχει διάκριση μεταξύ των δύο πλευρών και ότι οι θρησκευτικοί ηγέτες δεν θα πρέπει να έχουν ανάμιξη σε πολιτικά ζητήματα.
Πιο αναλυτικά, το 43% θεωρεί ότι η Εκκλησία αναμιγνύεται ιδιαίτερα στην πολιτική, ενώ το 53% πιστεύει ότι εστιάζει υπέρμετρα στο χρήμα και στην εξουσία.
Σε αντίθεση με όσα δηλώνουν οι ιερείς, το 66% θεωρεί ότι οι θρησκευτικοί ηγέτες έχουν μεγάλη ή κάποια επιρροή σε πολιτικά ζητήματα και η πλειοψηφία πιστεύει ότι δεν θα έπρεπε να συμβαίνει αυτό.
Το 82% δηλώνει ότι η επικρατούσα θρησκεία δεν πρέπει να λαμβάνει οικονομική ενίσχυση από την κυβέρνηση, μάλιστα το ποσοστό αυτό είναι το υψηλότερο στο σύνολο των 18 χωρών που συμπεριλαμβάνονται στην έρευνα.
Ανάμεσα στα σημαντικά ευρήματα της έρευνας είναι και το ότι το 62% θεωρεί πως πρέπει να υπάρξει διαχωρισμός μεταξύ θρησκείας και κράτους.
Μπορούμε εδώ να τονίσουμε για άλλη μία φορά ότι διαχωρισμός φυσικά δεν σημαίνει διακοπή σχέσεων των δύο πλευρών, αλλά μια καλύτερη ρύθμιση που θα άλλαζε την υπάρχουσα συνθήκη εμπλοκής της Εκκλησίας σε θέματα κρατικής αρμοδιότητας.
Η Ελλάδα έχει από τα υψηλότερα ποσοστά αλλαγής αντίληψης της σημαντικότητας της θρησκείας σε σχέση με το παρελθόν.
Σε σχέση με το 1970 και το 1980 όπου, βάσει της έρευνας, το 87% θεωρούσε ότι η Ελλάδα ήταν σχετικά μια θρησκεύουσα χώρα, το ποσοστό σήμερα έχει πέσει στο 60%.
Επίσης, ανάμεσα σε αυτούς που θεωρούσαν τη θρησκεία σημαντική για τη ζωή τους στο παρελθόν, σήμερα τη θεωρούν λιγότερο σημαντική κατά -9%.
Σήμερα, το 66% των Ελλήνων θεωρεί ότι η πίστη στον Θεό δεν είναι προαπαιτούμενο για να είσαι ηθικός άνθρωπος, το 28% λέει ότι η θρησκεία έχει κάποια σημασία στη ζωή του, ενώ το 17% λέει ότι η θρησκεία δεν είναι καθόλου σημαντική στη ζωή του.
Και, παρότι η Ελλάδα έχει το υψηλότερο ποσοστό πολιτών (74%) που θεωρούν ότι υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στην επιστήμη και τη θρησκεία, το 66% εκτιμά ότι η επιστήμη δεν θα μπορέσει ποτέ να εξηγήσει τα πάντα.
Η μεγάλη αυτή έρευνα των 176 σελίδων δίνει βάρος σε θέματα θρησκείας, ωστόσο ένα μεγάλο μέρος της εστιάζει και σε μια σειρά άλλα σημαντικά κοινωνικά θέματα.
Ετσι, ενώ υπάρχουν κι άλλα στοιχεία που θα μπορούσαν να προκαλέσουν το ενδιαφέρον της Εκκλησίας, έχει περισσότερο ενδιαφέρον να εξετάσουμε ευρήματα που σχετίζονται με τη θέση της γυναίκας, την αποδοχή της διαφορετικότητας, τη δημοκρατία κ.ά.
Σε πολλά από αυτά τα θέματα βλέπουμε ότι τα ποσοστά συντηρητικότητας παραμένουν αρκετά ψηλά. Αναφορικά με ζητήματα γυναικείας χειραφέτησης, το 68% θεωρεί ότι οι γυναίκες έχουν κοινωνική ευθύνη το να γεννούν παιδιά, ενώ το 45% θεωρεί ότι οι άντρες πρέπει να έχουν περισσότερα δικαιώματα απασχόλησης. Επίσης, ένα 55% θεωρεί ότι η έκτρωση δεν θα έπρεπε να είναι νόμιμη.
Ωστόσο, το 63% διαφωνεί με το ότι οι γυναίκες πρέπει να υπακούν τους συζύγους τους, ποσοστό διαφωνίας από τα υψηλότερα στο πλαίσιο της έρευνας.
Το 76% θεωρεί ότι και οι δύο γονείς πρέπει να φροντίζουν τόσο τα παιδιά όσο και το νοικοκυριό.
Η ομοφυλοφιλία
Στο ζήτημα του πολιτικού γάμου μεταξύ ομόφυλων ζευγαριών, η Ελλάδα έχει το υψηλότερο ποσοστό υποστήριξης απ’ όλες τις ορθόδοξες χώρες, 26%.
Και παρότι οι ορθόδοξες χώρες που συμμετέχουν στην έρευνα είναι κατά πολύ πιο συντηρητικές σε σχέση με τις καθολικές απέναντι σε διάφορες σεξουαλικές νόρμες (προγαμιαίο σεξ, χρήση αντισύλληψης, αποδοχή ομοφυλοφιλίας), η Ελλάδα έχει από τα υψηλότερα ποσοστά αποδοχής και υποστήριξής τους.
Σε ό,τι αφορά την ομοφυλοφιλία, παρότι σε πολλές χώρες απορρίπτεται από μεγάλη μερίδα ενηλίκων, στην Ελλάδα είναι αποδεκτή από το 56%.
Ωστόσο, αυτό που αξίζει να παρατηρηθεί στο συγκεκριμένο ζήτημα είναι ότι υπάρχει μια σημαντική διαφοροποίηση στην αντίληψη των νεότερων (ηλικίες 18-34) από τις μεγαλύτερες γενιές (35+).
Ετσι, ενώ οι μεγαλύτερες γενιές απορρίπτουν ηθικά την ομοφυλοφιλία σε ποσοστό 51%, οι νεότερες γενιές την αποδέχονται σε ποσοστό 76%, αναδεικνύοντας έτσι μια διαφορά αντίληψης 27 ποσοστιαίων μονάδων, τη μεγαλύτερη συγκριτικά με όλες τις χώρες της έρευνας.
Τέλος, στο ερώτημα κατά πόσο η δημοκρατία είναι η καλύτερη μορφή διακυβέρνησης, η Ελλάδα έχει το υψηλότερο υποστηρικτικό ποσοστό απ’ όλες τις χώρες (77% σε σχέση με το 25% της Σερβίας), με σημαντική διαφορά από τη δεύτερη θέση (Λιθουανία 64%).
Τελευταίες σκέψεις
Συμπερασματικά, θα παρατηρούσαμε ότι αναμφίβολα η θρησκεία είναι σημαντικός παράγοντας στις ζωές των πιστών. Αυτό πρέπει να το λαμβάνει υπόψη του ένα δίκαιο κράτος το οποίο, κατά τη γνώμη μου, θα πρέπει ισόνομα να την υποστηρίζει στο έργο της.
Ωστόσο, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η ελευθερία της θρησκείας πρέπει να συμπορεύεται ταυτόχρονα και με την ελευθερία από τη θρησκεία.
Συχνά οι πολιτικοί στον τρόπο που υπολογίζουν τα πράγματα μοιάζουν να μην αντιλαμβάνονται ότι μια δίκαιη πολιτική αλλαγή δεν συνεπάγεται μόνο πολιτικό κόστος, αλλά και πολιτικό κέρδος.
Σε κάθε περίπτωση, και σε σχέση με τα όσα προκύπτουν από την έρευνα, είναι σημαντικό να αναδεικνύουμε και τα θετικά στοιχεία, κυρίως όταν φανερώνουν την κοινωνική αλλαγή: μια πιο ανοιχτή κοινωνία που, συγκρινόμενη με το δικό της παρελθόν αλλά και με το παρόν πολλών ευρωπαϊκών χωρών, παρουσιάζει αξιοσημείωτη πρόοδο.
Με ποιον τρόπο; Με το να είναι πιο συμπεριληπτική και να στηρίζει διευρυμένες ανθρώπινες ελευθερίες. Αυτά φυσικά, για όσους βλέπουν την παραπάνω αλλαγή ως θετική.