Το σκηνικό μοιάζει βγαλμένο από ταινία τρόμου, όμως είναι πέρα για πέρα πραγματικό.
Η ιστορία της Σεντράλια, μιας μικρής πόλης στην Πενσιλβάνια των ΗΠΑ όπου από το 1962 μια υπόγεια πυρκαγιά στα ορυχεία εξακολουθεί να καίει ανεξέλεγκτα, θυμίζει ανατριχιαστικά τις συνθήκες που διαμορφώνονται στα πρώην λιγνιτωρυχεία της Πτολεμαΐδας και γενικότερα της Δυτικής Μακεδονίας. Με το κλείσιμο των λιγνιτικών μονάδων να έχει αποφασιστεί ξαφνικά και χωρίς σχέδιο από την κυβέρνηση Μητσοτάκη το 2019, η περιοχή οδηγείται βήμα-βήμα σε μια άνευ προηγουμένου περιβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική κατάρρευση.
Η απολιγνιτοποίηση επιβλήθηκε αιφνιδιαστικά και χωρίς καμία κοινωνική διαβούλευση. Από τις ΗΠΑ, ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε τον “ξαφνικό θάνατο” της λιγνιτικής παραγωγής δηλώνοντας, μεταξύ άλλων, ότι «στη Δυτική Μακεδονία υπάρχουν δουλειές για τις γερμανικές επιχειρήσεις» και ότι «οι κάτοικοι θα βρουν κάτι άλλο να κάνουν». Η απόφαση αυτή, σύμφωνα με καλά πληροφορημένες πηγές, υπαγορεύτηκε από συγκεκριμένα αμερικανικά και γερμανικά ενεργειακά συμφέροντα, τα οποία σύντομα άρχισαν να επωφελούνται από την εκκένωση της περιοχής και τη μετατροπή της σε πειραματικό πεδίο ενεργειακής “μετάβασης”.
Η καταστροφή δεν άργησε. Μέσα σε λίγους μόνο μήνες, χάθηκαν 20.000 θέσεις εργασίας. Η τοπική οικονομία διαλύθηκε, ενώ η Δυτική Μακεδονία βυθίστηκε στην ανεργία, τη φτώχεια και την ερήμωση. Το 60% του ΑΕΠ της περιοχής εξανεμίστηκε. Το 30% του ενεργού πληθυσμού, κυρίως νέοι και επιστήμονες, εγκατέλειψαν τα πάτρια εδάφη. Η παράλληλη κρίση στον κλάδο της γούνας στην Καστοριά, λόγω του εμπάργκο κατά της Ρωσίας, επιτάχυνε την αποψίλωση.
Στο περιβάλλον, η εικόνα είναι ακόμη πιο δραματική. Η κυβέρνηση, αντί να υποχρεώσει τη ΔΕΗ στην αποκατάσταση των εδαφών, πέρασε νομοθεσία που την απαλλάσσει από κάθε σχετική ευθύνη. Οι εκτάσεις που απογυμνώθηκαν από τις εξορύξεις δεν επιστράφηκαν ποτέ στην τοπική κοινωνία για αναδάσωση ή αγροτική αξιοποίηση. Αντίθετα, χαρίστηκαν στην ίδια τη ΔΕΗ και στη γερμανική RWE για εγκατάσταση φωτοβολταϊκών. Το περίφημο Σχέδιο Ανάκαμψης τροποποιήθηκε ώστε να εξαιρέσει τις αποκαταστάσεις των ορυχείων, οι οποίες κρίθηκαν πλέον “ανέφικτες”.
Το Ορυχείο Αμυνταίου εξελίσσεται σε πραγματική ωρολογιακή βόμβα. Λόγω του τεράστιου βάθους και της αστάθειας των πρανών, παρατηρούνται συνεχείς κατολισθήσεις που απειλούν χωριά και καλλιέργειες. Οι υπόγειοι υδροφόροι ορίζοντες έχουν διαρραγεί και τα νερά καταλήγουν στα βάθη των πρώην ορυχείων, στερώντας πολύτιμους υδάτινους πόρους από τις κοινότητες. Ήδη έχουν καταγραφεί αυταναφλέξεις εκτεθειμένων λιγνιτικών κοιτασμάτων με εκπομπές μονοξειδίου του άνθρακα και διοξειδίου του θείου, τοξικών ουσιών που απειλούν άμεσα τη δημόσια υγεία.
Εκτός από την αδιαφορία για την αποκατάσταση, οι ΑΠΕ επελαύνουν με σχέδια άνω των 7,5 γιγαβάτ, που καλύπτουν το 25% της συνολικής πράσινης ισχύος της Ελλάδας. Στη Δυτική Μακεδονία καταστρέφονται δάση, λίμνες, ποτάμια και γόνιμη γη για την εγκατάσταση ανεμογεννητριών και φωτοβολταϊκών πάρκων. Η περιοχή βαφτίζεται ενεργειακή “χαβούζα” και προβλέπεται να μετατραπεί σε αποδέκτη απορριμμάτων μέσω του σχεδίου «Εγνατία των Απορριμμάτων», με καύση πλαστικών σε υψικαμίνους για την παραγωγή ενέργειας. Οι κάτοικοι φοβούνται ρύπανση από διοξίνες, φουράνια και βαρέα μέταλλα με μακροχρόνιες επιπτώσεις στην υγεία και το περιβάλλον.
Σαν να μην έφτανε αυτό, οι τιμές της τηλεθέρμανσης αυξάνονται κατακόρυφα, επιβαρύνοντας περαιτέρω έναν ήδη εξαντλημένο πληθυσμό. Τα χρέη που δημιούργησαν οι ίδιες οι κρατικές επιλογές καλούνται να πληρωθούν από τους πολίτες.
Το αφήγημα περί κλιματικής ουδετερότητας καταρρέει. Σύμφωνα με ειδικούς, η Ελλάδα εκπέμπει ήδη 1.000 κιλά λιγότερο CO₂ ανά άτομο από τον μέσο όρο της Ε.Ε. και 44% λιγότερο συνολικά. Η ίδια ώρα που η χώρα εγκαταλείπει τον λιγνίτη χωρίς σχέδιο, η Γερμανία εγκαινιάζει νέους σταθμούς, ενώ Πολωνία, Βουλγαρία, Ρουμανία και άλλες χώρες συνεχίζουν ακάθεκτες τη χρήση του.
Στο παρασκήνιο, βρίσκεται η νέα στρατηγική των ΗΠΑ για ενεργειακό έλεγχο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Με την Ελλάδα να υπογράφει για νέες στρατιωτικές βάσεις και την Αλεξανδρούπολη να μετατρέπεται σε κύρια πύλη LNG με λειτουργία σταθμού FSRU, η απολιγνιτοποίηση μοιάζει να είναι μέρος μιας ευρύτερης συμφωνίας γεωπολιτικής υποταγής.
Το αποτέλεσμα είναι τραγικό: εγκατάλειψη, καταστροφή, κοινωνική διάλυση και περιβαλλοντική κατάρρευση. Τα πρώην ενεργειακά κέντρα της χώρας μετατρέπονται σε κρανίου τόπο. Η “πράσινη μετάβαση” που διαφημίστηκε ως ευκαιρία, αποδεικνύεται επιτάχυνση ενός πολυεπίπεδου εθνικού εγκλήματος. Και στη Δυτική Μακεδονία, η φλόγα του λιγνίτη, αν και έσβησε στα εργοστάσια, απειλεί να καίει για πολλές δεκαετίες ακόμα, στα σωθικά της γης – και στις συνειδήσεις των ανθρώπων.
Η «δίκαιη μετάβαση» κατέρρευσε
Έξι χρόνια έχουν περάσει από την «αναγγελία-σοκ» του Κυριάκου Μητσοτάκη για τον ξαφνικό τερματισμό της λιγνιτικής παραγωγής στην Ελλάδα. Η Δυτική Μακεδονία, καρδιά της λιγνιτικής δραστηριότητας επί δεκαετίες, μετρά ήδη τις συνέπειες της απόφασης, καθώς οι μονάδες και τα ορυχεία έκλεισαν πρόωρα, πριν ακόμη αρχίσουν να υλοποιούνται οι υποσχεθείσες επενδύσεις που θα υποκαθιστούσαν το χαμένο εισόδημα και τις δεκάδες χιλιάδες χαμένες θέσεις εργασίας.
Ο ΑΗΣ Αμυνταίου και ο ΑΗΣ Καρδιάς έκλεισαν από το 2020, ο ΑΗΣ Πτολεμαΐδας είχε παύσει από το 2013 λόγω πυρκαγιάς, ενώ ο ΑΗΣ Μελίτης έκλεισε ουσιαστικά στα τέλη του 2024 με προσωρινή ένταξη σε «ψυχρή εφεδρεία». Ο ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου κλείνει οριστικά τον χειμώνα του 2025 και η νέα μονάδα «Πτολεμαΐδα 5», παρότι τεχνολογικά σύγχρονη, έχει ήδη προγραμματιστεί να κλείσει στα τέλη του 2026, δύο χρόνια πριν από το χρονοδιάγραμμα της απολιγνιτοποίησης που έθετε στόχο το 2028.
Την ώρα που όλες οι ελληνικές λιγνιτικές μονάδες οδηγούνται σε πρόωρο «θάνατο», μία εξαίρεση ξεχωρίζει: ο όμιλος Μυτιληναίου θα συνεχίσει να εξορύσσει λιγνίτη στην Αχλάδα, τον οποίο θα εξάγει στα Μπίτολα των Σκοπίων για χρήση σε μονάδα που λειτουργεί από το 1970 – τη γηραιότερη στην Ευρώπη. Έτσι, η ρύπανση μεταφέρεται και εισάγεται από τα σύνορα στη Φλώρινα, ενώ στην Ελλάδα κλείνουν ακόμα και μονάδες του 2024 με κορυφαίες τεχνολογίες αντιρρύπανσης.
Το κοινωνικό και οικονομικό τοπίο στη Δυτική Μακεδονία είναι εφιαλτικό. Ανεργία, μαζική μετανάστευση νέων, κατάρρευση του τοπικού εισοδήματος και δημογραφική αποψίλωση έχουν καταστήσει την περιοχή μία από τις φτωχότερες στην Ε.Ε. Ο πρωτογενής τομέας και ο τουρισμός καταρρέουν κάτω από το βάρος της ενεργειακής πολιτικής και των «πράσινων μπίζνες» που δρουν με όχημα το «δημόσιο συμφέρον».
Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα είναι εξίσου βαρύ. Ορυχεία εγκαταλελειμμένα, χωρίς καμία αποκατάσταση, με το φαινόμενο των κατολισθήσεων σε πλήρη εξέλιξη. Οι υδροφόροι ορίζοντες έχουν υποστεί ανεπανόρθωτη ζημιά και νερά καταλήγουν στα βάθη των ορυχείων. Αυταναφλέξεις λιγνιτών απελευθερώνουν μονοξείδιο του άνθρακα και διοξείδιο του θείου, με συνέπειες για τη δημόσια υγεία. Στο όνομα της ενεργειακής μετάβασης, χιλιάδες στρέμματα εκχερσώθηκαν, δάση ισοπεδώθηκαν, ενώ ολόκληρη η περιοχή καλύπτεται πλέον με ανεμογεννήτριες και φωτοβολταϊκά – τα οποία εξυπηρετούν γερμανικές και εγχώριες εταιρείες, όχι την τοπική κοινωνία.
Η κυβέρνηση απαλλάσσει τη ΔΕΗ από την ευθύνη αποκατάστασης των ορυχείων και μεταβιβάζει τη διαχείριση στη «ΜΕΤΑΒΑΣΗ Α.Ε.», μια δημόσια εταιρεία ειδικού σκοπού, η οποία όμως αποδείχτηκε όχημα ρουσφετιών και αδράνειας. Αντί για έργα, αποκαταστάσεις και θέσεις εργασίας, διορίστηκαν ημετέρια στελέχη, golden boys με έδρα την Αθήνα, μακριά από τον «Σαραντάπορο» και τα προβλήματα της Δυτικής Μακεδονίας.
Τα ψευδεπίγραφα επιχειρήματα της κυβέρνησης έχουν πλέον καταρρεύσει: δεν υπήρξε ποτέ ευρωπαϊκή οδηγία που να απαιτεί το κλείσιμο της λιγνιτικής παραγωγής πριν από το 2050. Καμία διεθνής υποχρέωση δεν όριζε κάτι τέτοιο. Η Ελλάδα έχει ήδη μειώσει σημαντικά τις εκπομπές CO₂ όχι λόγω των ΑΠΕ αλλά εξαιτίας της αποβιομηχάνισης και της «ενεργειακής φτώχειας». Το επιχείρημα περί ακριβού λιγνίτη καταρρίπτεται από τις σημερινές τιμές: η «Πτολεμαΐδα 5» παράγει φθηνότερα από μονάδες φυσικού αερίου.
Το μοναδικό πραγματικό κίνητρο για την πρόωρη απολιγνιτοποίηση είναι η ενεργειακή συμφωνία με τις ΗΠΑ για την εγκατάσταση υποδομών LNG και στρατιωτικών βάσεων, σε συνδυασμό με την εξυπηρέτηση των μεγάλων ενεργειακών και κατασκευαστικών ομίλων της Ελλάδας και της Ε.Ε.
Η Δίκαιη Μετάβαση αποδείχτηκε ψέμα. Η επιστροφή στη λιγνιτική παραγωγή και η αποκατάσταση των ορυχείων φαντάζει πλέον μονόδρομος. Αιτήματα όπως η επαναλειτουργία των σύγχρονων μονάδων «Πτολεμαΐδα 5», «Μελίτης» και της 5ης μονάδας του ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου, η επιστροφή αποκατεστημένων εκτάσεων στην κοινωνία και η αναστολή καταστροφικών εγκαταστάσεων ΑΠΕ αποτελούν το ελάχιστο πλαίσιο ανάκαμψης για μια περιοχή που έχει μετατραπεί σε ενεργειακή αποικία και περιβαλλοντικό θύλακα εκμετάλλευσης.