Ενθυμούμαι ακόμη το ταξίδι της επιστροφής στην Ουάσιγκτον από την Νέα Υόρκη, με το τρένο, όταν έληξε η Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, τον Απρίλιο του 1982 και το μυαλό μου ήταν στο σύμπλεγμα του Καστελόριζου (Ρω, Καστελόριζο, Στρογγύλη).
Είχα αντιληφθεί ότι το παιχνίδι με τους Τούρκους θα παιζόταν στην θάλασσα και ήξερα ότι αυτό προμηνύονταν άγριο, διότι οι Τούρκοι έφυγαν από την Νέα Υόρκη οργισμένοι γνωρίζοντας ότι η Ελλάδα και η Κύπρος έφυγαν κερδισμένες.
Οι Κύπριοι 22 χρόνια αργότερα κατάφεραν να ανακηρύξουν ΑΟΖ, ενώ σε μας φαίνεται ότι δεν αρκούν τα 38 χρόνια αναμονής.
Έτσι ξαφνικά αρχίσαμε μια συζήτηση για το τι είδους επήρεια σε ΑΟΖ διαθέτει το Καστελόριζο, χωρίς να γνωρίζουμε τι ακριβώς σημαίνει αυτή η λέξη.
- Βέβαια, η ελληνική αντιπροσωπεία το 1982 γνώριζε ότι το κλειδί είναι η Στρογγύλη και όχι το Καστελόριζο. Η Ελλάδα έχει θαλάσσια σύνορα με την Κύπρο , μόνο εάν δοθεί πλήρης επήρεια στην Στρογγύλη. Εάν η Στρογγύλη δεν υπάρχει στον χάρτη και δοθεί πλήρης επήρεια στο Καστελλόριζο, απλώς δεν έχουμε επαφή με την ΑΟΖ της Κύπρου.
ΧΑΡΤΗΣ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑΤΟΣ ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΟΥ
Έγραψα για πρώτη φορά για την αξία του συμπλέγματος του Καστελόριζου το 1985, αλλά όλοι με αγνόησαν. Τότε, ακόμα και οι ελληνικοί χάρτες δεν αποτύπωναν το σύμπλεγμα του Καστελόριζου.
Τώρα όλοι ομνύουν στην αξία του αλλά πολλοί, ακόμα και σήμερα, δεν αντιλαμβάνονται γιατί είναι τόσο σημαντικό για τα εθνικά μας συμφέροντα. Ο κύριος λόγος είναι ότι το σύμπλεγμα αυτών των νησιών δίνει την δυνατότητα, βάσει της UNCLOS του 1982, στην ΑΟΖ της Ελλάδας να εφάπτεται της ΑΟΖ της Κύπρου.
Η συζήτηση για την φουκαριάρα ΑΟΖ έχει αναζωπυρωθεί τελευταία λόγω των δηλώσεων του Χρήστου Ροζάκη στην εκπομπή του Γιώργου Σαχίνη.
Εάν ό εξαιρετικός δημοσιογράφος δεν έκανε διεισδυτικές ερωτήσεις, δεν θα διαβάζαμε τόσα άρθρα για τις έννοιες της επήρειας, των 12 μίλιων, της τμηματικής οριοθέτησης ΑΟΖ, των γαλλικών νησιών κοντά στις ακτές του Καναδά και των βρετανικών νησιών κοντά στις ακτές της Γαλλίας, καθώς και του αρχιπελάγους. Ας αρχίσουμε από το Αιγαίο ως Αρχιπέλαγος βάσει UNCLOS.
ΑΙΓΑΙΟΝ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ
- Ακόμα ενθυμούμαι την μοναδική αλλά σημαντική ήττα μας στην Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (1973-1982). Σε μια συνεδρίαση της 2ης Επιτροπής όταν η συζήτηση αφορούσε στην έννοια του «Αρχιπελαγικού Κράτους», ο αρχηγός της Ελληνικής αντιπροσωπείας, ο αείμνηστος Κωνσταντίνος Σταυρόπουλος, έλαβε το λόγο για να εξηγήσει την λέξη Αρχιπέλαγος.
- Μέσα σε απόλυτη σιγή, ο Σταυρόπουλος εξήγησε εκείνη την ημέρα ότι η λέξη «αρχιπέλαγος» είναι ελληνική λέξη και για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε στην ιστορία για να περιγράψει το Αιγαίο!
Μετά, συνέχισε ότι η Ελλάδα, με βάση αυτό το ιστορικό γεγονός, δικαιούται να χαρακτηριστεί, στη νέα Σύμβαση του Δίκαιου της Θάλασσας, ως Αρχιπελαγικό Κράτος.
Δυστυχώς, η συζήτηση που ακολούθησε για αρκετές ημέρες δεν υιοθέτησε την ελληνική πρόταση και έτσι η UNCLOS αναγνωρίζει ως αρχιπελαγικά κράτη μόνο τα κράτη που αποτελούνται αποκλειστικά από νησιά. Εάν τότε είχε επικρατήσει η άποψη μας, τα πράγματα θα ήταν σήμερα πολύ διαφορετικά στο Αιγαίο. Συγκεκριμένα το Άρθρο 47 της UNCLOS ορίζει τα Αρχιπελαγικά Κράτη ως εξής:
Για τους σκοπούς της παρούσας Σύμβασης: A) “Αρχιπελαγικό Κράτος είναι ένα Κράτος που αποτελείται εξ ολοκλήρου από ένα ή περισσότερα συμπλέγματα νησιών και συμπεριλαμβάνει ενδεχομένως και άλλα νησιά, B) «Αρχιπέλαγος είναι το σύνολο νησιών, συμπεριλαμβανομένων και τμημάτων νησιών, τα παρακείμενα ύδατα και τα λοιπά φυσικά στοιχεία, τα οποία είναι τόσο στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους ώστε να αποτελούν ουσιαστικά μια αδιαίρετη γεωγραφική, οικονομική και πολιτική ενότητα, ή τα οποία θεωρούνται ιστορικά ως μια ενότητα.
Πρόκειται για μία διατύπωση, που μπορεί να περιγράψει κάλλιστα το Αιγαίο ως Αρχιπέλαγος!
Ο Εφιάλτης της Τουρκίας: Νησιά
Βρίσκεται πάντα στην μνήμη μου το Άρθρο 121 της UNCLOS και ενθυμούμαι τους αγώνες της ελληνικής και της κυπριακής αντιπροσωπείας για την διατήρηση του και το πείσμα της Τουρκίας για ακύρωση του. Το άρθρο 121, παράγραφος 2 δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας ή παρερμηνείας, γιατί ξεκάθαρα αναφέρει ότι:
Με την εξαίρεση των προβλεπόμενων στην παράγραφο 3, η αιγιαλίτιδα ζώνη, η συνορεύουσα ζώνη, η αποκλειστική οικονομική ζώνη και η υφαλοκρηπίδα μιας νήσου καθορίζονται σύμφωνα με τις διατάξεις της παρούσας Σύμβασης που εφαρμόζονται σε άλλο χερσαίο έδαφος.
Η εξαίρεση της παραγράφου 3 αναφέρει ότι:
Βράχοι οι οποίοι δεν μπορούν να συντηρήσουν ανθρώπινο μόνιμο πληθυσμό ή οικονομική ζωή δεν θα έχουν αποκλειστική οικονομική ζώνη ή υφαλοκρηπίδα.
Αυτή όμως η εξαίρεση δεν επηρεάζει το καθεστώς του Αιγαίου, γιατί, παρότι υπάρχουν τέτοιου είδους ελληνικοί βράχοι, δεν αλλάζουν την εικόνα, μια και επικαλύπτονται από την υφαλοκρηπίδα ή την ΑΟΖ των υπόλοιπων κατοικήσιμων νησιών του Αιγαίου.
Επρόκειτο για μια μεγάλη νίκη για τα ελληνικά νησιά και ιδιαίτερα για το ξεχασμένο σύμπλεγμα του Καστελόριζου, που απέχει 80 μίλια από την Ρόδο, 170 μίλια από την Κύπρο αλλά μόνο ένα μίλι από την Τουρκία, έχει έκταση πέντε τετραγωνικών μιλίων και κατοικείται σήμερα από περίπου 400 κατοίκους, ενώ στο τέλος του 19ου αιώνα διέθετε 10.000 κατοίκους.
Βέβαια, αυτή η νίκη δεν ήταν καθόλου εύκολη. Άρχισε το 1973 και τελείωσε το 1982. Οι αντιπροσωπείες της Ελλάδας, της Κύπρου, του Τρινιντάντ-Τομπάγκο και του Ηνωμένου Βασιλείου, που συμμετείχαν στην 3η Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, πρωτοστάτησαν για την υιοθέτηση του ανωτέρω Άρθρου.
Η ιστορία των 12 ναυτικών μιλίων
Εκτός από τις έριδες των ειδικών για την υφαλοκρηπίδα, για την ΑΟΖ και για την Χάγη, παρατηρούμε και μία διαμάχη για την επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης μας, που έπρεπε να είχε πραγματοποιηθεί μετά την υπογραφή του Συντάγματος των Θαλασσών και των Ωκεανών (UNCLOS) το 1982 στο Montego Bay της Τζαμάικας.
Έχουν περάσει 38 χρόνια από τότε, αλλά το φοβικό σύνδρομο δεν μας έχει εγκαταλείψει, καθώς είμαστε το μοναδικό παράκτιο κράτος του πλανήτη Γη που δεν διαθέτει αιγιαλίτιδα ζών 12 ν.μ. και εξακολουθουμε να τσακωνόμαστε για το δέον γενέσθαι .
Πρέπει να κατανοήσουμε όμως μερικά βασικά θέματα:
- Πρέπει να αποφασίσουμε να επεκτείνουμε την αιγιαλίτιδα ζώνη (χωρικά ύδατα) από 6 ν.μ. σε 12 ν.μ. σε όλη την επικράτεια.
- Η τμηματική επέκταση είναι ένα ηλίθιο τέχνασμα και θα γελοιοποιηθούμε στην παγκόσμια κοινότητα, εάν διαθέτουμε σε κάποιες περιοχές 6 ν.μ. σε άλλες 8 ν.μ. σε άλλες 10 ν.μ. και σε άλλες 12 ν.μ. Εκτός εάν θέλουμε να μας γράψουν στο Guinness Book of World Records και να γελάει ο Ερντογάν εις βάρος μας.
- Το ίδιο τραγικό και ίσως πιο γελοίο θα είναι να κάνουμε, γιατί ακούστηκε και αυτό, τμηματική ανακήρυξη ΑΟΖ και, ακόμα γελοιότερο, τμηματική οριοθέτηση ΑΟΖ
Για να φανταστείτε την τραγωδία μας, ακόμη δεν γνωρίζουμε τι προβλέπει η UNCLOS για τις θαλάσσιες ζώνες. Η UNCLOS προβλέπει ότι εάν ένα κράτος έχει ΑΟΖ 200 ν.μ. και αιγιαλίτιδα ζώνη 12 ν.μ., τότε το παράκτιο κράτος διαθέτει αιγιαλίτιδα ζώνη 12 ν.μ. και ΑΟΖ 188 ν.μ. Αυτός ήταν ο λόγος που παρεξηγήθηκα όταν υποστήριξα ότι η θάλασσά μας δεν αυξάνει, εάν επεκτείνουμε τα χωρικά μας ύδατα.
Το μέγεθος της ΑΟΖ μας είναι το ίδιο με χωρικά ύδατα 6 ν.μ. και 12 ν.μ. μια και η αύξηση σε 12 ν.μ., όπως είδαμε παραπάνω, δεν επηρεάζει το μέγεθος της ΑΟΖ. Για να είμαστε και δίκαιοι, έχει υπολογιστεί ότι η ΑΟΖ μας, με εύρος αιγιαλίτιδας ζώνης 6 ν.μ. κατέχει το 94.5% του Αιγαίου, ενώ με 12 ν.μ. θα κατέχει το 95%!
Η Ιστορία της Επήρειας και της Ευθυδικίας
Ξαφνικά εμφανίσθηκαν πολλοί γεωπολιτικοί αναλυτές που ασχολούνται με το θέμα της επήρειας και της ευθυδικίας προσπαθώντας να εξηγήσουν ότι το Καστελλόριζο διαθέτει πλήρη επήρεια.
Χρειάζεται εδώ να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή στην UNCLOS για να κατανοήσουμε επιτέλους, τι ακριβώς σημαίνουν αυτές οι λέξεις.
Οι χώρες που έλαβαν μέρος στην Διάσκεψη προσπάθησαν να διατυπώσουν κάποια φόρμουλα για την οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών των παράκτιων κρατών. Δυστυχώς, δεν τα κατάφεραν και τα άρθρα της Σύμβασης απλώς απέφυγαν να λάβουν μια ξεκάθαρη θέση ανάμεσα στις δυο αντιμαχόμενες τάσεις, δηλαδή αυτής της “μέσης γραμμής” ή ίσης απόστασης (equidistance) και αυτής της ευθυδικίας (equity). Έτσι, διαπιστώνουμε ότι πολλές διαφορές έχουν επιλυθεί με την αρχή της ίσης απόστασης αλλά και άλλες με την αρχή της ευθυδικίας.
Σε πολλές περιπτώσεις ορισμένα κράτη δέχονται και τις δύο αρχές ανάλογα με τα συμφέροντα που έχουν σε διαφορετικές θαλάσσιες ζώνες. Για παράδειγμα, οι ΗΠΑ υιοθετούν την αρχή της ευθυδικίας στην διαφορά τους με τον Καναδά στον κόλπο του Μέιν (Maine), ενώ αντίθετα προκρίνουν την αρχή της μέσης γραμμής στην συμφωνία τους με το Μεξικό. (Θα αναφερθούμε αργότερα και στο παράδειγμα της Γαλλίας).
Τέλος, πρέπει να εξηγήσουμε εδώ το ιστορικό των δυο λέξεων «μέση γραμμή» και «ευθυδικία», που βρίσκονται στο επίκεντρο της ελληνοτουρκικής διένεξης και των συζητήσεων με την γείτονα χώρα.
- Η αντιδικία μεταξύ των κρατών που προτιμούν την ευθυδικία (equity) έναντι αυτών που ευνοούν τη μέση γραμμή (median line) παρεμπόδιζε σοβαρά τις διαπραγματεύσεις για την ολοκλήρωση της UNCLOS III επί μεγάλο χρονικό διάστημα. Κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης, υποβλήθηκαν πολλά σχέδια προτάσεων από δύο ομάδες κρατών. Οι θιασώτες της μέσης γραμμής (Δανία, Νορβηγία, Ηνωμένο Βασίλειο, Καναδάς, Ελλάδα, Ιταλία, Ιαπωνία και Κύπρος) την υποστήριζαν ως πρότυπο οριοθέτησης βάσει του άρθρου 6 της Σύμβασης του 1958 για την ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα και θεώρησαν ότι η μέθοδος της ευθυδικίας ήταν ασαφής και υποκειμενική.
Οι υποστηρικτές της ευθυδικίας (Γαλλία, Τουρκία, Ιρλανδία, Κένυα, Λιβερία, Λιβύη, Πολωνία και Ρουμανία) αντιτάχθηκαν στην μέση γραμμή ως πρότυπο οριοθέτησης και απέρριψαν την ανύψωση του εν λόγω προτύπου σε βασική αρχή.
Μετά από μακρές και δύσκολες διαπραγματεύσεις, επιτεύχθηκε ένας συμβιβασμός στην δέκατη σύνοδο της UNCLOS III, που πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη από τις 9 Μαρτίου έως τις 10 Απριλίου 1981.
Οι δύο συμπρόεδροι (η Ιρλανδία για την ομάδα «ευθυδικίας» και η ισπανική ομάδα για την ομάδα «μέσης γραμμής») ενημέρωναν ξεχωριστά τον Πρόεδρο της UNCLOSIII Tommy Koh για την πορεία των ατελέσφορων διαπραγματεύσεων, έως ότου ο τελευταίος πέτυχε ένα συμβιβασμό, που ενσωματώθηκε στο κείμενο της Διάσκεψης ως εξής:
Άρθρο 74 Οριοθέτηση της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης μεταξύ κρατών με έναντι ή προσκείμενες ακτές
- Η οριοθέτηση της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης μεταξύ κρατών με έναντι ή προσκείμενες ακτές πραγματοποιείται κατόπιν συμφωνίας με βάση το διεθνές δίκαιο όπως ορίζεται στο άρθρο 38 του καταστατικού του διεθνούς δικαστηρίου, με σκοπό την επίτευξη δίκαιης λύσης.
- Αν δεν επιτευχθεί συμφωνία μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα, τα ενδιαφερόμενα κράτη προσφεύγουν στις διαδικασίες που προβλέπονται στο μέρος XV.
- Εκκρεμούσης της συμφωνίας που προβλέπεται στην παράγραφο 1, τα ενδιαφερόμενα κράτη, σε πνεύμα κατανόησης και συνεργασίας, καταβάλλουν κάθε προσπάθεια για την επίτευξη προσωρινών διευθετήσεων πρακτικού χαρακτήρα και, κατά τη διάρκεια αυτής της μεταβατικής περιόδου, για να μην θέσουν σε κίνδυνο ή παρεμποδίσουν την επίτευξη οριστικής συμφωνίας. Οι διευθετήσεις αυτές δεν επηρεάζουν την τελική οριοθέτηση.
- Όπου ισχύει συμφωνία μεταξύ των ενδιαφερομένων κρατών, τα ζητήματα που αναφέρονται στην οριοθέτηση της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης καθορίζονται σύμφωνα με τις διατάξεις της εν λόγω συμφωνίας.
Ο εκπρόσωπος της Ιρλανδίας, ως πρόεδρος της ομάδας ευθυδικίας, δήλωσε ότι η συμβιβαστική πρόταση του Προέδρου Koh διέθετε την ευρεία και ουσιαστική υποστήριξη της ομάδας του και παρόμοια διαβεβαίωση έδωσε και ο εκπρόσωπος της Ισπανίας, ως πρόεδρος της ομάδας μέσης γραμμής.
Μπορεί να υποστηριχθεί ότι η παραπομπή στο διεθνές δίκαιο και σε μια «δίκαιη» λύση είναι υπερβολικά αόριστη, καθώς δεν έχουν προσδιοριστεί ή διευκρινιστεί οι ακριβείς παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη. Η λύση που πρότεινε ο Πρόεδρος Koh μολονότι δεν είναι τέλεια, είναι πάντως εφικτή.
Η Επήρεια Νησιών
Όταν μιλάμε για την επήρεια του Καστελόριζου πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί και να αναφερόμαστε στην επήρεια του συμπλέγματος του Καστελόριζου, διότι μόνο του το Καστελλόριζο και με πλήρη επήρεια δεν αγγίζει την ΑΟΖ της Κύπρου!
Κάποιοι «ειδικοί» φέρουν ως επιχείρημα ότι το Καστελόριζο διαθέτει πλήρη επήρεια ανατρέχοντας σε προηγούμενες δικαστικές αποφάσεις που, δυστυχώς, προδικάζουν ότι το Καστελλόριζο θα λάβει πλήρη επήρεια.
Η πρώτη περίπτωση αφορά στη διαφορά ανάμεσα στον Καναδά και την Γαλλία για τα γαλλικά νησιά Saint Pierre and Miquelon , που βρίσκονται κοντά στις ακτές της νήσοy Newfoundland του Καναδά. Το διαιτητικό δικαστήριο εξέδωσε την απόφαση στις 10 Ιουνίου 1992 με ψήφους 3-2, με τους αντιπροσώπους του Καναδά και της Γαλλίας να διαφωνούν με την απόφαση.
- Η ζώνη που απονεμήθηκε στη Γαλλία ήταν ασυνήθιστη: πρώτον, το όριο τέθηκε σε ίση απόσταση μεταξύ των γαλλικών νησιών και του καναδικού νησιού Newfoundland, ενώ προστέθηκε σε αυτό ένα εύρος 24 ναυτικών μιλίων στα δυτικά των νησιών. Τέλος, ένας μακρύς διάδρομος βορρά-νότου 188 ναυτικών μιλίων (348 χλμ.) νότια των νησιών δόθηκε στη Γαλλία, πιθανώς για να επιτρέψει στη Γαλλία την πρόσβαση στην ΑΟΖ της από διεθνή ύδατα, χωρίς να χρειάζεται να περάσει από την ΑΟΖ του Καναδά. Ο διάδρομος είναι στενός, με πλάτος περίπου 10½ ναυτικών μιλίων. Το βραβείο ήταν περίπου το 18% της θάλασσας που είχε αρχικά διεκδικήσει η Γαλλία.
- Σε αυτή την διαφορά η Γαλλία υποστήριζε «ελληνικές θέσεις» και ο Καναδάς «τουρκικές θέσεις». Για να αντιληφθεί κανείς πως τα κράτη υπολογίζουν πρώτα τα συμφέροντά τους και μετά το Δίκαιο της Θάλασσας αξίζει να σημειωθεί ότι η Γαλλία στην διαφορά της με το Ηνωμένο Βασίλειο για τα νησιά της Μάγχης είχε τις αντίθετες απόψεις από αυτές που υποστήριξε στην διαφορά της με τον Καναδά!
Η δεύτερη περίπτωση μεταξύ Γαλλίας και Ηνωμένου Βασιλειου αφορούσε στα βρετανικά νησιά που ήταν κοντά στις γαλλικές ακτές της Νορμανδίας. Το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι η μέθοδος της ίσης απόστασης δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μια από τις μεθόδους που μπορούν να χρησιμοποιηθούν, εφόσον ακολουθούσαν τη θεμελιώδη απαίτηση για δίκαιη (equitable) οριοθέτηση.
Το δικαστήριο διαπίστωσε ότι τα Channel Islands, που ανήκουν στο Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά βρίσκονται πολύ πιο κοντά στη Νορμανδία από ό, τι στη Βρετανία, είχαν δικαίωμα σε υφαλοκρηπίδα που περιορίζεται σε έναν θύλακα δώδεκα μιλίων γύρω από τα νησιά με μια στενή ζώνη υφαλοκρηπίδας εννέα μιλίων πέρα από το όριο των τριών μιλίων της χωρικής τους θάλασσας.
Τέλος, φαίνεται ότι για τις οριοθετήσεις μεταξύ κρατών που δεν έχουν νησιά, επικρατεί η ίση απόσταση (μέση γραμμή), ενώ σε περιπτώσεις νησιών επικρατεί η ευθυδικία (equity).
Ο μόνος τρόπος που η Ελλάδα μπορεί να σώσει την ΑΟΖ της είναι να προβεί σε άμεση οριοθέτηση με την Κύπρο. Δίνοντας πλήρη επήρεια στο Καστελόριζο δεν λύνεται το μεγάλο πρόβλημά μας. Μόνο η Στρογγύλη είναι το νησί που μας παρέχει την δυνατότητα να έχουμε θαλάσσια σύνορα με την Κύπρο.