Η ανατομία του δημόσιου χρέους

Πώς θα ελαττωθεί το ελληνικό χρέος όταν τα συνθήματα για μονομερείς διαγραφές αποδεικνύονται… αυταπάτες και η ονοµαστική του μείωση έχει αποκλεισθεί από την Ευρώπη; Ακολουθεί αναλυτικός οδηγός για το τι συνέβη – ειδικά τα τελευταία χρόνια – αλλά και τι μπορεί να συμβεί στο εξής

Γιώργος Στρατόπουλος

Στην παρουσίαση που ακολουθεί επιχειρείται μια αναδρομή στην εξέλιξη και τη δυναμική του χρέους στα χρόνια του ευρώ. Απαντώνται ψύχραιμα και ειλικρινά, ερωτήματα όπως:

Γιατί η διόγκωση του χρέους δεν εμφανίστηκε ως πρόβλημα πριν από το 2008;
Γιατί το χρέος διογκώθηκε, ενώ η χώρα εφάρμοζε σκληρή λιτότητα;
Γιατί το χρέος παρέμεινε υψηλό παρά το σημαντικό κούρεμα του 2012;
Πόσο ευθύνεται η δημοσιονομική σπατάλη στην έλευση της κρίσης;

Η κατανόηση των λαθών μας είναι η προϋπόθεση για να μην τα επαναλάβουμε.

Η Ελλάδα έχει το υψηλότερο χρέος στην Ευρώπη

Το πιο αντιπροσωπευτικό μέτρο εκτίμησης και αποτύπωσης του χρέους μιας χώρας είναι το ύψος του χρέους ως ποσοστό % του ΑΕΠ της χώρας. Το χρέος, δηλαδή, σε σχέση με το μέγεθος της οικονομίας. Με κριτήριο αυτό το μέτρο, η Ελλάδα είναι η πιο χρεωμένη χώρα της Ευρώπης (177% του ΑΕΠ). Ήταν πάντα στην κορυφή των ευρωπαϊκών χωρών με το μεγαλύτερο χρέος αλλά μόλις το 2009 αυτό εμφανίστηκε ως μείζον πρόβλημα.

Στο διάστημα 2001-2015 διακρίνουμε δυο υποπεριόδους:

Την περίοδο 2001-2007 ο λόγος χρέους προς ΑΕΠ ήταν περίπου σταθερός. Η χώρα αναπτυσσόταν με ισχυρούς ρυθμούς και η αύξηση του ΑΕΠ αντιστάθμιζε την αύξηση του χρέους κρατώντας το λόγο χρέους προς ΑΕΠ εντός ορίων (~100% του ΑΕΠ).

Το χρέος της Ελλάδας εντός ευρωζώνης (2001-2015)

Πολλά από τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας -ανάμεσά τους και το χρέος- αποδίδονται στην υιοθέτηση του Ευρώ το 2001. Αν όμως το νέο νόμισμα ήταν πρόβλημα, οι συνέπειές του καθυστέρησαν τουλάχιστον μια 7ετία να εκδηλωθούν.

Η μείωση των επιτοκίων δανεισμού

Με την επιτυχή εισαγωγή του Ευρώ η επενδυτική κοινότητα εκτίμησε πως ο πιστωτικός κίνδυνος της χώρας μειώθηκε σημαντικά. Η Ελλάδα θεωρήθηκε ασφαλής επενδυτικός προορισμός και οι επενδυτές άρχισαν να δανείζουν την Ελλάδα με επιτόκια αντίστοιχα με αυτά της Γερμανίας.

Η πτώση των επιτοκίων είχε ευεργετική επίδραση στα δημοσιονομικά της χώρας και το κόστος εξυπηρέτησης του χρέους άρχισε να μειώνεται. Το μέσο επιτόκιο που κατέβαλε το ελληνικό δημόσιο για τα δάνειά του μειώθηκε από 7,1% το 2000 σε 4,5% το 2007. Αντίστοιχα το 2007 η Ελλάδα κατέβαλε για τόκους ποσό ίσο με το 4,6% του ΑΕΠ έναντι 7% του ΑΕΠ το 2000.

Κόστος δανεισμού του ελληνικού Δημοσίου

Υψηλοί Ρυθμοί Ανάπτυξης

2001-2007: Ο ενάρετος κύκλος

Η πιστωτική επέκταση και η άφθονη ροή ρευστότητας στην οικονομία ήταν από μόνη της πηγή μεγέθυνσης της οικονομίας. Η οικονομία με την εισαγωγή του Ευρώ μπήκε σε έναν ενάρετο αναπτυξιακό κύκλο με ατμομηχανή τον ιδιωτικό και τον κρατικό δανεισμό. Με την υιοθέτηση του ευρώ τα νοικοκυριά δανείζονταν περισσότερο και φθηνότερα τροφοδοτώντας την έκρηξη του κατασκευαστικού κλάδου μέσω των στεγαστικών. Τα στεγαστικά φούσκωναν τις τιμές των ακινήτων που με τη σειρά τους φούσκωναν τις περιουσίες των νοικοκυριών, το αίσθημα πλούτου και την φερεγγυότητά τους τροφοδοτώντας και τη διάθεση και την πρόσβαση σε περαιτέρω δανεισμό.

Η εντυπωσιακή επέκταση της ελληνικής οικονομίας την 7ετία 2001-2007 αντιστάθμισε τη μεγάλη αύξηση του ονομαστικού χρέους την ίδια περίοδο. Στην 7ετία 2001-2007 ο δανεισμός της χώρας αυξήθηκε κατά 92 δισ. €. Αλλά στο ίδιο διάστημα το ΑΕΠ της χώρας αυξήθηκε κατά 90 δισ. € ώστε, τελικά, ο λόγος χρέος /ΑΕΠ παρέμεινε αμετάβλητος.

Η εκτίναξη του χρέους την τετραετία 2008-2011

Την 4ετία 2008-2011 ο ρυθμός αύξησης του χρέους επιταχύνθηκε. Η Ελλάδα πρόσθετε 29 δισ. νέου χρέους ετησίως, ενώ κατά την προηγούμενη 7ετία (2001-2007) η αύξηση του χρέους δεν ξεπερνούσε τα 13 δισ. ετησίως. Την 7ετία 2001-2007 το 72% (66 δισ.) του νέου χρέους αφορούσε σε τόκους που συσσωρεύονταν και μόλις το 28% (26 δισ.) αφορούσε σε δανεισμό για τη χρηματοδότηση των ελλειμμάτων της Γενικής Κυβέρνησης. Την επόμενη 4ετία, μόλις το 45% του νέου χρέους αφορούσε σε τόκους που συσσωρεύονταν, ενώ ο δανεισμός για τη χρηματοδότηση των ελλειμμάτων της Γενικής Κυβέρνησης εκτινάχτηκε στα 64 δισ. ή 55% του νέου χρέους.

Η εκτόξευση των ελλειμμάτων

Κράτος και κοινωνία εθίστηκαν στους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Το κράτος αύξανε κάθε χρόνο τις δαπάνες του με ιλιγγιώδη ρυθμό. Η Ελλάδα δεν ήταν προετοιμασμένη για την επιβράδυνση που κάποια στιγμή θα ερχόταν. Το 2008 με αφορμή τη χρεοκοπία της Lehman Brothers ξεκίνησε η παγκόσμια οικονομική κρίση και η οικονομία της Ελλάδας άρχισε να επιβραδύνει, μπήκε σε ύφεση. Τη διετία 2008-2009 το ΑΕΠ και τα έσοδα του κράτους παρέμειναν περίπου στάσιμα, ενώ οι κρατικές δαπάνες συνέχισαν να αυξάνονται. Τα ελλείμματα αυξήθηκαν, το ίδιο και οι ανάγκες του κράτους για δανεισμό. Το χρέος άρχισε να βγαίνει εκτός ελέγχου: συσσωρευόταν με μεγαλύτερους ρυθμούς χωρίς μάλιστα να αντισταθμίζεται από μεγέθυνση της οικονομίας.

2008
2009

Tο 2008, ενώ η παγκόσμια οικονομία είχε βυθιστεί στη μεγαλύτερη μεταπολεμική οικονομική κρίση, το ελληνικό κράτος αύξησε τις δαπάνες του για μισθούς, συντάξεις & κοινωνικές παροχές (κυρίως δαπάνες Υγείας) κατά 8 δισ. ή 12,2%! Εκείνη τη χρονιά η πολιτική ηγεσία της χώρας διαβεβαίωνε τους πολίτες πως η ελληνική οικονομία ήταν προφυλαγμένη από την κρίση, γιατί ήταν μια κλειστή οικονομία που βασιζόταν στην εσωτερική κατανάλωση. Την ίδια χρονιά οι Τράπεζες δάνειζαν μόνο τους δημοσίους υπαλλήλους, γιατί εκείνοι είχαν εξασφαλισμένο και εγγυημένο εισόδημα.

Το παράδοξο των δαπανών

Αντίθετα με την κυρίαρχη εντύπωση, την 4ετία 2008-2011 οι δαπάνες του κράτους διατηρήθηκαν σε υψηλότερα επίπεδα από το 2007, την τελευταία καλή χρονιά της ελληνικής οικονομίας. Αν οι δαπάνες του δημοσίου για μισθούς, συντάξεις και κοινωνικές παροχές πάγωναν στα επίπεδα του 2007, η χώρα την περίοδο 2008-2011 θα χρειαζόταν 40 δισ. λιγότερα δάνεια! Επίσης, αν μέρος των 40 δισ. διοχετευόταν σε δημόσιες επενδύσεις, η ύφεση θα ήταν ηπιότερη και η ανεργία στον ιδιωτικό τομέα μικρότερη.

Αύξηση δαπανών για μισθούς, συντάξεις & κοινωνικές παροχές σε σχέση με το 2007 (δισ. €)

Παρατηρείται και ένα παράδοξο: το 2007 οι μισθοί του δημοσίου ήταν ικανοποιητικοί, η γενική αίσθηση για τις αποδοχές των περισσότερων συνταξιούχων ήταν επίσης ικανοποιητική και η κατάσταση στην Υγεία, αν και απείχε πολύ από το ιδανικό, δεν εμφάνιζε εικόνα αποσύνθεσης και κρίσης. Το 2011 όμως όλοι αισθάνονται φτωχότεροι, οι μισθοί του δημοσίου και οι συντάξεις έχουν περικοπεί, είναι 12 αντί 14, και τα νοσοκομεία αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα χρηματοδότησης. Κι όμως, το 2011 το κράτος ξόδεψε 7,7 δισ. περισσότερα από το 2007 για μισθούς, συντάξεις και δαπάνες Υγείας!έρχεται στο ιλιγγιώδες 172%.

2012: Η αναδιάρθρωση του χρέους του Ιδιωτικού Τομέα (PSI & PSI+)

Μείωση χρέους λόγω PSI (δίσ. €)

Τον Μάρτιο του 2012 αναδιαρθρώθηκε χρέος της Ελλάδας προς ιδιώτες δανειστές ονομαστικής αξίας 198 δισ.€. Το περίφημο PSI, που μείωσε το ελληνικό χρέος (κούρεμα) κατά 106 δισ. €.

Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους το ελληνικό δημόσιο προχώρησε σε μερική επαναγορά χρέους, γνωστή ως PSI plus. Αυτή επέφερε επιπλέον απομείωση του χρέους κατά 20,6 δισ. €.

Σε επίπεδο Γενικής Κυβέρνησης το όφελος από το PSI και το PSI plus ήταν μειωμένο κατά 20,7 δισ. λόγω συμψηφισμού ζημιών του ενδοκυβερνητικού χρέους, δηλαδή του χρέους που διακρατούσαν διάφοροι φορείς της Γενικής Κυβέρνησης (Ασφαλιστικά Ταμεία, ΟΤΑ, ΝΠΔΔ). Τελικά το συνολικό όφελος για την Ελλάδα από το PSI και το PSI plus ήταν 106 δισ.€.

Επιπροσθέτως, χάρις στο PSI, μειώθηκαν τα επιτόκια από το 5% στο 2% σε ένα μέρος του χρέους (92 δισ.) και επιμηκύνθηκαν οι λήξεις από τα 7 στα 20 έτη.

Η αναδιάρθρωση του χρέους του Επίσημου Τομέα (OSI)

Αναδιάρθρωση έγινε το 2012 και στο χρέος του επίσημου Τομέα, το λεγόμενο OSI, και συγκεκριμένα στα δάνεια ύψους 184 δισ. που είχαν χορηγηθεί από τους εταίρους μας.

Η αναδιάρθρωση του χρέους του Επίσημου Τομέα περιελάμβανε:

Μείωση των αρχικών επιτοκίων έως και 3%. Η Ελλάδα σήμερα καταβάλλει μεσοσταθμικό επιτόκιο ~1% για τα ευρωπαϊκά δάνεια.
Επιμήκυνση των αρχικών λήξεων κατά 15 – 25 έτη. H μέση λήξη των ευρωπαϊκών δανείων σήμερα είναι περίπου 30 έτη.
Περίοδο χάριτος 10 ετών, κατά την οποία η Ελλάδα δεν καταβάλλει καθόλου τόκους.

Επιπροσθέτως, οι Κεντρικές Τράπεζες δεσμεύτηκαν να επιστρέψουν κέρδη ύψους 10 δισ. από τα ελληνικά ομόλογα που είχαν στην κατοχή τους.

Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του ESM (2014), όλες αυτές οι παρεμβάσεις μείωσαν το ελληνικό χρέος σε όρους παρούσας αξίας κατά 49% του ΑΕΠ του 2013, δηλαδή 88 δισ. €

2012 – PSI & OSI: Η μείωση των επιτοκίων

Το επιτόκιο που φέρουν τα δάνεια της Ελλάδας είναι από τα χαμηλότερα στην Ευρώπη αλλά και στον κόσμο. Μέσω του PSI & OSI παλαιά δάνεια αντικαταστάθηκαν με νέα που είχαν χαμηλότερα επιτόκια και μακρύτερες λήξεις. Το μέσο επιτόκιο δανεισμού μετά την αναδιάρθρωση (2013-2014) μειώθηκε από 4,2% στο 2,2%. Οι Κεντρικές Τράπεζες επιστρέφουν τους τόκους που εισπράττουν από τα ομόλογα που διακρατούν, άρα το επιτόκιο αυτών των ομολόγων είναι ουσιαστικά μηδενικό. Κάνοντας αυτήν την προσαρμογή το πραγματικό μέσο επιτόκιο των δανείων της Ελλάδας μειώνεται στο 1,8%.

Εξυπηρέτηση του χρέους

Χάρις στα πολύ χαμηλά επιτόκια το βάρος της εξυπηρέτησης του χρέους στην οικονομία, δηλαδή οι τόκοι ως % του ΑΕΠ, περιορίστηκε σημαντικά. Ετσι η Ελλάδα κατέβαλε το 2014 λιγότερους τόκους ως % του ΑΕΠ, αν και είχε πολύ υψηλότερο χρέος ως % του ΑΕΠ από χώρες όπως η Ιρλανδία, η Ιταλία και η Πορτογαλία. Συνυπολογίζοντας και την επιστροφή των τόκων από τις Κεντρικές Τράπεζες, το πραγματικό κόστος της εξυπηρέτησης του χρέους έως % του ΑΕΠ περιορίζεται στο 3,3%.

2012-PSI & OSI: Η επιμήκυνση των δανείων

Χρονική Κατανομή Αποπληρωμής του χρέους

Χάρις στα PSI & OSI οι αποπληρωμές των δανείων που οφείλει η Ελλάδα μεταφέρθηκαν έως και τρεις δεκαετίες αργότερα.

Το 2009 η Ελλάδα όφειλε 290 δισ. (χωρίς τα έντοκα) και έπρεπε να αποπληρώσει το 76% αυτών (220 δισ.) μέχρι το 2019. Το 2015 η Ελλάδα οφείλει 300 δισ. (χωρίς τα έντοκα) και πρέπει να αποπληρώσει το 27% (δηλαδή 80 δισ.) μέχρι το 2025. Τεχνικά η επιμήκυνση των λήξεων μαζί με τα μειωμένα επιτόκια καθιστά το χρέος της Ελλάδας πολύ μικρότερο σε παρούσα αξία. Με απλά λόγια, τα 140 δισ. που πρέπει να καταβάλουμε μετά το 2035 επιβαρύνουν ελάχιστα τα δημόσια οικονομικά, διότι φέρουν πολύ χαμηλό επιτόκιο και δεν δυσχεραίνουν τη διαδικασία αναχρηματοδότησης του χρέους καθώς αφορούν σε πολύ μακρινές πληρωμές.

2012-2015: Σταθεροποίηση του χρέους

Από το 2013 και μετά οι τόκοι που καταβάλλει η Ελλάδα ετησίως περιορίστηκαν στα 7 δισ. (μέσο επιτόκιο περίπου 2,2%), ποσό αισθητά μικρότερο εκείνου (10 δισ.) που κατέβαλε η Ελλάδα σε τόκους το 2000, όταν είχε λιγότερο από το μισό χρέος συγκριτικά με το 2013.

Χάρις στο κούρεμα (PSI), το χρέος της Ελλάδας το 2012 αντί να αυξηθεί λόγω των ελλειμμάτων της Γενικής Κυβέρνησης και του επιπλέον δανεισμού 49 δισ.€ για την ανακεφαλαιοποίηση των Τραπεζών, μειώθηκε κατά 51 δισ. Το πολύ χαμηλότερο κόστος εξυπηρέτησης του χρέους μετά τα PSI & OSI σε συνδυασμό με τις δραστικές περικοπές στις δαπάνες του κράτους το 2013 (οι μεγαλύτερες μέσα στην κρίση) συνέτειναν στο να σταματήσει η ξέφρενη ανοδική πορεία του χρέους και να ισορροπήσει στα επίπεδα των 315-320 δισ. Παραμένει στο ιλιγγιώδες 177% του ΑΕΠ αλλά με πολύ χαμηλό μέσο επιτόκιο (2,1%) που κρατά τις δαπάνες για τόκους (6,7 δισ. – 3,8% του ΑΕΠ) εντός αποδεκτών ορίων.

16. απάνες και φόροι ως % του ΑΕΠσυντάξεις και ύτερο ρυθμό από το ΑΕΠ, ενώ ταρολογικά έσοδα αυξήθηκαν με μικρότερο ρυθμό από το ΑΕΠ.

ΑΕΠ συντάξεις και ύτερο ρυθμό από το ΑΕΠ, ενώ ταρολογικά έσοδα αυξήθηκαν με μικρότερο ρυθμό από το το ΑΕΠ.

Η αναπτυξιακή «φούσκα»

Την περίοδο 2001-2009 οι δαπάνες για μισθούς, συντάξεις και κοινωνικές παροχές αύξαναν με ρυθμό 9,3% ετησίως, 6% παραπάνω από τον πληθωρισμό, 3,5% παραπάνω από τον ρυθμό αύξησης του ονομαστικού ΑΕΠ. Αντιθέτως, η αύξηση των φόρων υπολειπόταν κατά μέσον όρο 1,4% της ονομαστικής αύξησης του ΑΕΠ.

Μέσος Όρος Ετήσιας Μεταβολής (2001-2009)

Οι αυξημένες δαπάνες φούσκωσαν τα εισοδήματα των νοικοκυριών, τα οποία, βασισμένα σε εισοδήματα που δεν ήταν διατηρήσιμα, βρέθηκαν στο ξέσπασμα της κρίσης υπερχρεωμένα και εκτεθειμένα. Το ελληνικό κράτος με τη δημοσιονομική του σπατάλη υποστήριξε μια αναπτυξιακή φούσκα που έσκασε με πάταγο.

Εξέλιξη ΑΕΠ 2000-2013

Το παραπάνω γράφημα έχει δύο αναγνώσεις:

Του έλληνα πολίτη που είδε τη ζωή του να διαλύεται από την ανεργία, τη συρρίκνωση των εισοδημάτων του και τη φοροεπιδρομή. Γι’ αυτόν η δραματική πτώση του ΑΕΠ την περίοδο 2008-2013 ήταν αποτέλεσμα της δρακόντειας λιτότητας που επιβλήθηκε από την τρόικα στην Ελλάδα.
Του ευρωπαίου τεχνοκράτη που βλέπει ότι η οικονομία της Ελλάδας μετά την είσοδό της στην Ευρωζώνη, και παρά τη μεγάλη διακύμανση, παρουσιάζει επιδόσεις αντίστοιχες με τις συγκρίσιμες οικονομίες του Νότου (Ιταλία, Πορτογαλία). Το boom της οικονομίας την πρώτη 7ετία του Ευρώ ήταν μια φούσκα που δημιουργήθηκε από απερίσκεπτο δανεισμό, δημόσιο και ιδιωτικό. Τα αίτια της κρίσης για τον εξωτερικό παρατηρητή έχουν τις ρίζες τους στην απότομη διακοπή της πιστωτικής επέκτασης, στην συνακόλουθη κατάρρευση της αγοράς ακινήτων, του κατασκευαστικού κλάδου και της κατανάλωσης. Με άλλα λόγια, όταν έκλεισαν οι κάνουλες του εύκολου δανεισμού λόγω της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, αναδείχτηκαν τα μείζονα προβλήματα: η στρεβλή και αντιπαραγωγική διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας και το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας που τη χαρακτήριζε.

2016+: Πώς θα μειωθεί το χρέος

Η ονοµαστική µείωση του χρέους έχει αποκλεισθεί από την Ευρώπη. Η γρήγορη αποκλιµάκωσή του χωρίς κούρεµα, όπως προέβλεπε το 2ο Μνηµόνιο, εγκαταλείφθηκε λόγω των δυσµενών εξελίξεων στην οικονοµία το 2015.

Η µείωση του δείκτη χρέος/ΑΕΠ τα επόµενα χρόνια θα προέλθει κυρίως από την αύξηση του παρονοµαστή, του ονοµαστικού ΑΕΠ. ∆ηλαδή από την ανάπτυξη της οικονοµίας και τον πληθωρισµό.

Όπως και στην περίπτωση του Ασφαλιστικού -µόνο µέσα από την ανάπτυξη της οικονοµίας θα δηµιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την έξοδο από τον φαύλο κύκλο των µειώσεων των συντάξεων- έτσι και στην περίπτωση της υπερχρέωσης της χώρας: η λύση του προβλήµατος βασίζεται στην ανάπτυξη της οικονοµίας.

Ο στόχος για την Ελλάδα τα επόµενα χρόνια είναι να επιτύχει ανάπτυξη χωρίς δανεικά. Και ο ρόλος των πολιτικών είναι να διαµορφώσουν τις κατάλληλες συνθήκες, ώστε να επιτύχει η χώρα υψηλή και διατηρήσιµη ανάπτυξη τα επόµενα χρόνια. Σύνθετος στόχος, απαιτητικός, αταίριαστος με συνθήματα και μονομερείς διαγραφές, αλλά αυτός ήταν εξαρχής και παραμένει ο μοναδικός εύλογος και αποτελεσματικός τρόπος.

ΠΗΓΕΣ:
Στοιχεία για το ΑΕΠ: Eurostat
Στοιχεία για το Χρέος της Γενικής Κυβέρνησης: Eurostat
Στοιχεία για τις δαπάνες και τα έσοδα της Γενικής Κυβέρνησης: Eurostat
Συμπληρωματικές πηγές: ΕΛΣΤΑΤ, ΟΔΔΗΧ, Υπουργείο Οικονομικών, Τράπεζα της Ελλάδος, Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, Bloomberg

http://www.protagon.gr/epikairotita/poioi-einai-oi-megaloi-prwtagwnistes-tis-krisis-44341082501