Πώς και γιατί δημιουργούνται οι φούσκες στο χρηματοπιστωτικό σύστημα;
Είναι τυχαίο λάθος διαδρομής ή διαρθρωτικό στοιχείο της παράκαμψης των κανόνων της λειτουργίας της αγοράς;
Σύμφωνα με τον οικονομολόγο Hyman Minsky της μετα-Κεϋνσιανής Σχολής Οικονομικών Επιστημών και τη συμβατική σοφία των οικονομολόγων που γεμίζουν με αναλύσεις το διεθνή οικονομικό τύπο, η καπιταλιστική οικονομία έχει μια εγγενή τάση να αναπτύσσει αστάθεια που καταλήγει σε μια σοβαρή οικονομική κρίση.
Ο βασικός μηχανισμός που ωθεί την οικονομία προς την κρίση είναι η συσσώρευση χρέους.
Σύμφωνα με τον Minsky, σε «καλές» περιόδους οι επιχειρήσεις σε κερδοφόρους τομείς της οικονομίας ανταμείβονται για την αύξηση των επιπέδων του χρέους τους.
Όσο περισσότερο δανείζεται κανείς, τόσο μεγαλύτερο κέρδος φαίνεται να έχει τη δυνατότητα να αναλαμβάνει.
Το αυξανόμενο κέρδος παρασύρει και άλλους επιχειρηματίες σε αυτή την πρακτική και τους ενθαρρύνει να αυξήσουν τα επίπεδα του χρέους τους.
Οι φυλές των δανειοληπτών
Δεδομένου ότι η οικονομία αναπτύσσεται με καλούς ρυθμούς και οι δανειολήπτες παρουσιάζουν εμφανείς βελτιώσεις στην οικονομική τους «υγεία», οι τράπεζες εμφανίζονται ολοένα και πιο πρόθυμες να δανείσουν.
Με την πάροδο του χρόνου, ωστόσο, ο ρυθμός συσσώρευσης χρέους αρχίζει να αυξάνεται με μεγαλύτερη ταχύτητα από την ικανότητα του δανειολήπτη να αποπληρώσει και να εξυπηρετήσει το χρέος.
Σε αυτό το στάδιο τίθενται τα θεμέλια για μια οικονομική κατάρρευση – σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η ανάπτυξη φέρνει τα σπέρματα του καθοδικού οικονομικού κύκλου.
Ο Minsky κάνει διάκριση μεταξύ τριών τύπων δανειοληπτών.
Ο πρώτος τύπος που αποκαλεί «hedge δανειολήπτες», οι οποίοι μέσω της αντιστάθμισης του κινδύνου έχουν τη δυνατότητα να καλύψουν όλες τις πληρωμές χρέους από τις ταμειακές ροές τους.
Ο δεύτερος τύπος είναι οι κερδοσκόποι δανειολήπτες, οι οποίοι μπορούν να ανταποκριθούν μόνο στις πληρωμές τόκων, αλλά πρέπει διακρώς να ξεπερνούν το χρέος τους για να αποπληρώσουν το αρχικό κεφάλαιο που δανείστηκαν.
Ο Minsky χαρακτηρίζει την τρίτη ομάδα ως δανειολήπτες «τύπου Ponzi», οι οποίοι δεν μπορούν να αποπληρώσουν ούτε τους τόκους ούτε το αρχικό κεφάλαιο που δανείστηκαν.
Αυτοί οι δανειολήπτες εξαρτώνται από την ανατίμηση της αξίας των περιουσιακών τους στοιχείων για την αναχρηματοδότηση του χρέους τους και το ρίσκο που αναλαμβάνουν οι δανειοπλήπτες είναι πολυ υψηλό.
Από την άνοδο στην κατάρρευση
Οι παραπάνω ταξινομήσεις περιγράφουν αυτό που ο Minsky αποκαλεί «υπόθεση χρηματοπιστωτικής αστάθειας».
Σύμφωνα με την υπόθεση της χρηματοπιστωτικής αστάθειας, η χρηματοοικονομική δομή της καπιταλιστικής οικονομίας καθίσταται ολοένα και πιο εύθραυστη κατά τη διάρκεια μιας περιόδου ευημερίας.
Όσο μεγαλύτερη είναι η περίοδος ευημερίας, τόσο πιο εύθραυστο γίνεται εν συνόλω το σύστημα.
Σύμφωνα με τον Minsky, «ιδιαίτερα, σε μια παρατεταμένη περίοδο θετικής ανάπτυξης, οι καπιταλιστικές οικονομίες τείνουν να αναπτύσσουν μια χρηματοοικονομική δομή που κυριαρχείται από μονάδες χρηματοδότησης αντιστάθμισης κινδύνου (hedge) σε μια δομή στην οποία αποκτούν μεγάλο βάρος μονάδες που ασχολούνται με κερδοσκοπικές δραστηριότητες και χρηματοδότηση ‘’τύπου Ponzi’’».
Η αγορά χρέους και ο ρόλος της στις αναταράξεις
Η υπόθεση της χρηματοπιστωτικής αστάθειας θέτει επίσης ότι στους ενάρετους οικονομικούς κύκλους, οι τράπεζες και άλλοι μεσάζοντες προσπαθούν να δελεάσουν τους επενδυτές να αγοράσουν το χρέος μέσω εξελιγμένων καινοτομιών στη χρηματοπιστωτική αγορά.
Ο Minsky τους χαρακτήρισε «έμπορους χρέους».
Το κυνήγι για περισσότερα κέρδη αναγκάζει τους επενδυτές στις χρηματοπιστωτικές αγορές να τοποθετούν τα χρήματά τους σε χρηματοοικονομικά μέσα που έχουν πολύ μικρή επενδυτική ουσία – θυμάστε τα subrimes προϊόντα ή αλλιώς τα «τοξικά» χρηματοπιστωτικά προϊόντα – αλλά είναι ελκυστικά… συσκευασμένα.
Ωστόσο, μόλις μετασχηματιστούν οι χρηματοποικονομικές συνθήκες για οποιονδήποτε λόγο, η πραγματική κατάσταση πολλών δανειοληπτών αναγκαστικά αποκαλύπτεται, οδηγώντας σε κρίση.
Οι τράπεζες περιορίζουν την προσφορά κεφαλαίων και οι δανειολήπτες ωθούνται στη χρεοκοπία γιατί δεν μπορούν να ανανεώσουν τον δανεισμό τους για να αποπληρώσουν χρέη μετά την εμφάνιση μιας οικονομικής κρίσης.
Σύμφωνα με τον Minsky, όσο περνά ο καιρός, τόσο οι δανειολήπτες όσο και οι δανειστές τείνουν να γίνονται απερίσκεπτοι, και η κατάσταση εξελίσσεται σε οικονομική κρίση.
Ωστόσο, γιατί να είναι έτσι τα πράγματα;
Οδηγεί η επέκταση της πίστωσης σε αστάθεια;
Οι αποταμιεύσεις που επιστρέφουν στην οικονομία με τη μορφή δανείων για παραγωγικές οικονομικές δραστηριότητες είναι το «κλειδί» για την οικονομική επέκταση.
Παρέχουν τη δυνατότητα πρωταρχικής συσσώρευσης με σκοπό την παραγωγή εργαλείων και μηχανημάτων, επιτρέποντας την επέκταση των τελικών αγαθών.
Αυτή η επέκταση, με τη σειρά της, επιτρέπει περαιτέρω αύξηση της εξοικονόμησης πόρων η οποία υποστηρίζει τη δημιουργία μιας πιο εξελιγμένης παραγωγικής βάσης.
Η εισαγωγή ρευστότητας στο σύστημα δεν αλλάζει αυτή τη διαδικασία.
Τα άτομα μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη ρευστότητα για να αυξήσουν τις αποταμιεύσεις, γεγονός που επιτρέπει τη διεύρυνση της διαδικασίας δημιουργίας πλούτου.
Κάθε φορά που κάποιος δανείζει χρήματα, ο δανειολήπτης μπορεί να αποκτήσει καταναλωτικά αγαθά που θα υποστηρίξουν τη κεφαλαιακή του βάση ενώ παράγει αγαθά και υπηρεσίες.
Στο παραπάνω παράδειγμα, η πιστωτική επέκταση λόγω της αύξησης της αποταμίευσης δεν μπορεί να είναι αρνητική για την οικονομία.
Αντίθετα, μια τέτοια πίστωση, όταν υποστηρίζεται πλήρως από αποταμιεύσεις, οδηγεί σε οικονομική ανάπτυξη.
Η επέκταση της πίστωσης με πλήρη υποστήριξη όσον αφορά τη κεφαλαιακά βάση δεν έχει ως αποτέλεσμα οι καλές στιγμές στην οικονομία να είναι προπομπός κακών στιγμών και συντριπτικών κρίσεων.
Σε αντίθεση με τον Minsky, η συσσώρευση κεφαλαίου κάνει την οικονομία πιο εύρωστη και λιγότερο ευάλωτη.
Μη υποστηριζόμενη πίστωση και οικονομική αστάθεια
Το πρόβλημα, ωστόσο, ξεσπά όταν οι αποταμιεύσεις δεν υποστηρίζουν τον δανεισμό.
Ο δανειολήπτης, ο οποίος διακρατά χρήμα χωρίς αξία, τα ανταλλάσσει με τελικά καταναλωτικά αγαθά, αντλώντας ρευστότητα από τη δεξαμενή των αποταμιεύσεων χωρίς καμία επιπλέον πραγματική στήριξη στην προσφορά χρήματος.
Οι πραγματικοί παραγωγοί πλούτου οι οποίοι έχουν συνεισφέρει στη δεξαμενή καταναλωτικών αγαθών – τη δεξαμενή αποταμίευσης – θα ανακαλύψουν ότι τα χρήματα που έχουν στην κατοχή τους με την πάροδο του χρόνου τούς επιτρέπουν να αγοράσουν μικρότερη ποσότητα καταναλωτικών αγαθών – λόγω του ότι η πραγματική αξία του χρήματος καθίσταται φθίνουσας αξίας εξαιτίας του ολοένα και περισσότερο πληθωριστικού περιβάλλοντος εντός του οποίου λειτουργεί η οικονομία.
Ο λόγος είναι ότι οι δανειολήπτες έχουν καταναλώσει ορισμένα από τα καταναλωτικά αγαθά, εκτρέποντας τον πλούτο (τη διαδικασία παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών) από δραστηριότητες παραγωγής πλούτου προς τους κατόχους χρημάτων που προέκυψαν απλώς… από τις εκτυπωτικές μηχανές των κεντρικών τραπεζών.
Καθώς ο ρυθμός της μη υποστηριζόμενης πίστωσης διευρύνεται σε σχέση με την προσφορά κεφαλαίου το οποίο έχει προκύψει από τη αποταμίευση, λιγότερες αποταμιεύσεις γίνονται διαθέσιμες στους πραγματικούς παραγωγούς πλούτου.
Κατά συνέπεια, λιγότερες αποταμιεύσεις σημαίνει λιγότερος πλούτος.
Σε μια ακραία υπόθεση, αν όλοι απλώς καταναλώνουν χωρίς να συνεισφέρουν στη δεξαμενή της αποταμίευσης, κανείς δεν θα μπορέσει τελικά να καταναλώσει.
Ελεύθερη οικονομία και πιστωτική επέκταση
Σε μια οικονομία ελεύθερης αγοράς, οι μεσάζοντες, όπως οι τράπεζες, θα δυσκολευτούν να επεκτείνουν την ακάλυπτη πίστωση – και αναγκαστικά το σύστημα θα οδηγηθεί σε πιστωτική ασφυξία.
Το τραπεζικό σύστημα, όπως σήμερα με τις ασφυκτικές πιστωτικές συνθήκες που επικρατούν, είναι πιθανό να αντιμετωπίσουν δυσκολίες στην τήρηση των καθηκόντων τους στο πλαίσιο της οικονομικής δραστηριότητας τους λόγω του δανεισμού που δεν υποστηρίζεται από αποταμιεύσεις.
Η απειλή της χρεοκοπίας κατά το μάλλον ή ήττον αποτρέψει τις τράπεζες από το να επιδιώξουν την επέκταση της μη εξασφαλισμένης πίστωσης.
Ως εκ τούτου, δεν υπάρχει εγγενής τάση στην καπιταλιστική οικονομία να δημιουργεί πίστωση χωρίς κεφαλαιακή υποστήριξη από τις αποταμιεύσεις η οποία θα αποσταθεροποιήσει την οικονομία.
Στη σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία, αυτό που δίνει τη δυνατότητα στις τράπεζες να συμμετάσχουν στην αλόγιστη επέκταση της πίστωσης που καθιστά το καπιταλιστικό σύστημα ασταθές είναι η ύπαρξη των κεντρικών τραπεζών και η υπέρβαση του κανόνα της ανεξαρτησίας τους.
Η κεντρική τράπεζα δίνει τη δυνατότητα στις τράπεζες να συμμετάσχουν στην επέκταση της μη εξασφαλισμένης πίστωσης δίνοντας το σύνθημα για την επέκταση της «φούσκας» την οποία η ίδια δημιουργεί….
Στο τέλος της ημέρας κατά τη διάρκεια του χρόνου εκκαθάρισης, εάν η θέση της Τράπεζας Α είναι μικρότερη των πενήντα δολαρίων και δεν μπορεί να διευθετήσει μια απαίτηση από την Τράπεζα Β, μπορεί να πουλήσει ορισμένα από τα περιουσιακά της στοιχεία στην κεντρική τράπεζα για να λάβει μετρητά, αποτρέποντας έτσι την «κατάρρευση» της Τράπεζας Α – θυμηθείτε τη Lehman Brothers…
Η Τράπεζα Α μπορεί επίσης να εξασφαλίσει τα πενήντα δολάρια με δάνειο από την κεντρική τράπεζα.
Από πού βρίσκει τα χρήματα η κεντρική τράπεζα;
Στην πραγματικότητα παράγει χρήματα από τον αέρα – παράγει… κάτι από το τίποτε.
Κάτι από το τίποτα…
Το σύγχρονο τραπεζικό σύστημα μπορεί να θεωρηθεί μια τεράστια τράπεζα, η οποία καθοδηγείται και συντονίζεται από το σύστημα των κεντρικών τραπεζών.
Οι τράπεζες σε αυτό το πλαίσιο μπορούν να θεωρηθούν υποκαταστήματα της κεντρικής τράπεζας.
Μέσω ενέσεων στο πλαίσιο της ασκούμενης νομισματικής πολιτικής, η κεντρική τράπεζα διασφαλίζει ότι το τραπεζικό σύστημα διαθέτει «ικανή ρευστότητα» ώστε οι τράπεζες να μην χρεοκοπήσουν και να μην δημιουργηθεί ένα ντομινο καταρρεύσεων – τα περίφημα σχέδια διάσωσης με bail in ή bail out.
Ενώ το πλαίσιο του υποδείγματος του Minsky περιγράφει την τρέχουσα αστάθεια της χρηματοπιστωτικής αγοράς, δεν παρέχει καμία ικανοποιητική εξήγηση που να βασίζεται σε προηγουμένως διαπιστωμένα και γνωστά εν γένει φαινόμενα.
Ως εκ τούτου, το υπόδειγμα του Minsky περιγράφει αλλά δεν εξηγεί.
Επιρρίπτει αυθαίρετα την ευθύνη για την αστάθεια στην καπιταλιστική οικονομία χωρίς να επαληθεύει αυτόν τον ισχυρισμό.
Σε αντίθεση με αυτόν, πρέπει να συμπεράνουμε ότι δεν υπάρχει τίποτα κακό στην οικονομία της αγοράς.
Για να αποφευχθεί η απειλή των κυκλικών κρίσεων, αυτό που χρειάζεται είναι να κλείσουμε όλα τα κενά για τη δημιουργία ψεύτικού χρήματος.
Δεν είναι έτσι, υποστηρίζει ο Minsky και η μετα-κεϋνσιανή Σχολή Οικονομικών Επιστημών.
Αντίθετα, υποστηρίζουν ότι κάθε προσπάθεια επιστροφής σε μια σωστή οικονομία ελεύθερης αγοράς είναι μια συνταγή για την οικονομική καταστροφή.
Αυτή η απάντηση δεν προκαλεί έκπληξη, αφού ο Miksky αποδέχθηκε εκ των προτέρων ότι ο καπιταλισμός είναι ασταθής, ως εκ τούτου, δεν αμφισβήτησε ποτέ αυτή την υπόθεση.
Για τον Minsky, ο μόνος τρόπος να διορθωθεί ο υποτιθέμενος ασταθής καπιταλισμός είναι μέσω μιας μεγαλύτερης δόσης παρέμβασης της κυβέρνησης και της κεντρικής τράπεζας στην οικονομία – δηλαδή το πρόβλημα θα κληθεί να το λύσει αυτός που το δημιούργησε.
Ευθύνονται οι κεντρικές τράπεζες
Σε αντίθεση με τη μετα-κεϋνσιανή Σχολή Οικονομικών Επιστημών και τον Minsky, είναι η ίδια η ύπαρξη της κεντρικής τράπεζας που καθιστά το παρόν οικονομικό πλαίσιο ασταθές.
Επιπλέον, δεν είναι η επέκταση του χρέους αυτού καθαυτού που οδηγεί σε αστάθεια, αλλά η επέκταση της πίστωσης με τους όρους του συλλήβδην τυπώματος χρήματος.
Είναι μέσω της μη υποστηριζόμενης από την αποταμίευση πίστωσης που τα κεφάλαια εκτρέπονται από παραγωγικές δραστηριότητες σε μη παραγωγικές, γεγονός που με τη σειρά του αποδυναμώνει τη διαδικασία παραγωγής πραγματικού πλούτου.
Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε ότι η υπόθεση της οικονομικής αστάθειας του Minsky δεν αποδεικνύει ότι το καπιταλιστικό σύστημα είναι εγγενώς ασταθές.
Η αστάθεια που εντόπισε ο Minsky δεν έχει να κάνει με τον καπιταλισμό αλλά μάλλον με την αποτροπή της αποτελεσματικής λειτουργίας του καπιταλισμού από την κεντρική τράπεζα.
Για να επιστρέψουμε στον ενάρετο οικονομικό κύκλο θα πρέπει είτε να αποδώσουμε στις κεντρικές τράπεζες τον κεντρικό τους αυτόνομο ρόλο – να κατευθύνουν τις ροές των κεφαλαίων στην πραγματική παραγωγή πλούτου – είτε να τις κλείσουμε άπαξ διά παντός.