Στη Moradabad, στην Ινδία, ολόκληρες κοινότητες συντηρούνται από την επεξεργασία αποβλήτων ηλεκτρονικών προϊόντων. Από τον δρόμο μπορεί ο καθένας να δει τους ντόπιους να πλένουν τις στάχτες από τα καμένα ηλεκτρονικά απόβλητα και να χρησιμοποιούν κόσκινα για να ξεχωρίσουν τα κομμάτια από μέταλλο. Οι γυναίκες με τα παιδιά σπάνε και διαχωρίζουν τα εξαρτήματα των PCB (πλακέτες τυπωμένων κυκλωμάτων), ανοίγοντας το κάθε αντικείμενο και ξεχωρίζοντας τον χρυσό, το ασήμι και τον χαλκό.
Οι ντόπιοι στη Moradabad στο δυτικό Uttar Pradesh περιγράφουν τη διαδικασία ανακύκλωσης αυτού του επικίνδυνου υλικού. Μόλις επιτευχθεί η βασική αποσυναρμολόγηση και ο διαχωρισμός, ακολουθούνται διαφορετικές μέθοδοι εξαγωγής: συνήθως καύση, άλεση, πλύσιμο και «μπάνιο» σε οξύ.
Σύμφωνα και με το δημοσίευμα του Guardian, αυτή η οικονομία ηλεκτρονικών αποβλήτων αναπτύσσεται ραγδαία, καθώς το επικίνδυνο υλικό που εξάγεται από τον εύπορο ανεπτυγμένο κόσμο εξακολουθεί να μαστίζει τις πόλεις στις αναπτυσσόμενες χώρες.
Σύμφωνα με μια έκθεση του Ινδικού Κέντρου Επιστήμης και Περιβάλλοντος, η βιομηχανία ορείχαλκου υπέστη σοβαρό πλήγμα από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008. Η συρρίκνωση της ζήτησης οδήγησε τους ανθρώπους που ασχολούνται με τη μεταλλουργία να μεταπηδήσουν αναγκαστικά στη βιομηχανία ηλεκτρονικών αποβλήτων και έτσι άρχισαν να εισρέουν ηλεκτρονικά απόβλητα από όλη τη χώρα και όχι μόνο.
Τα στοιχεία, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, είναι εντυπωσιακά: το 50% των κυκλωμάτων που χρησιμοποιούνται στις ηλεκτρονικές συσκευές στην Ινδία καταλήγουν στη Moradabad. Με περισσότερους από εννέα μετρικούς τόνους αποβλήτων να φθάνουν καθημερινά, η βιομηχανία φαίνεται ότι απασχολεί δεκάδες χιλιάδες εργαζομένους, οι περισσότεροι από τους οποίους βγάζουν από 100 μέχρι 300 ρουπίες (ένα έως τρία δολάρια) την ημέρα.
Ο χώρος μαζικής επεξεργασίας των ηλεκτρονικών αποβλήτων βρίσκεται δίπλα στη γέφυρα πάνω από τον ποταμό Ramaganga της Moradabad, σε μια μουσουλμανική γειτονιά. Οι άνδρες που διαχειρίζονται τη ροή των αποβλήτων είναι ορατοί από τη γέφυρα, αφού τα οχήματα που τα μεταφέρουν περνούν μέσα από την πύλη και εξαφανίζονται στα σοκάκια. Ο ρυθμικός ήχος της σφυρηλάτησης κυριαρχεί στην περιοχή.
Ο ρόλος της αστυνομίας δεν είναι ξεκάθαρος αλλά σύμφωνα με τους ντόπιους υπάρχει συμφωνία μεταξύ της αστυνομίας και των διαφόρων εμπλεκομένων, ενώ παρουσιάζουν πως δήθεν ισχύουν αυστηροί κανονισμοί για την επεξεργασία ηλεκτρονικών απορριμμάτων.
Οι ντόπιοι πιστεύουν ότι η αστυνομία χρηματίζεται από «ντίλερς» ηλεκτρονικών αποβλήτων που επιδιώκουν να προστατεύσουν τα συμφέροντα των επιχειρήσεων και βέβαια τα κέρδη που αποκομίζουν. Η βιομηχανία ηλεκτρονικών αποβλήτων μάλιστα απαιτεί προστασία από τους επιτήδειους που θα ήθελαν να επιβάλουν το νόμο ή από δυνητικούς ανταγωνιστές που θα μπορούσαν να διεισδύσουν στην επιχείρησή τους και να κλέψουν πελάτες.
Η παλιά ειδικότητα για τον ορείχαλκο της Moradabad απλοποίησε τη μετάβαση στην ανακύκλωση των ηλεκτρονικών αποβλήτων. Η παραγωγή ορείχαλκου απαιτεί υψηλή τήξη και συνδυασμό χαλκού και ψευδάργυρου. Οι φούρνοι, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για να μετατρέψουν τα ανακτηθέντα μέταλλα σε πλινθώματα, ήταν διαθέσιμα και καλά κατανοητά.
Όταν τα κυκλώματα, τα PCB, από τηλέφωνα και υπολογιστές καίγονται για να απομονωθούν τα μέταλλα από τα πλαστικά, μετατρέπονται σε σκόνη μέσα από σφαιρικούς μύλους ανάλογους με αυτούς που χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία ορείχαλκου. Η σκόνη από τις διαλυμένες πλάκες κυκλωμάτων διαχωρίζεται με κόσκινα ή με πλύσιμο σε νερό. Οι φούρνοι πυράκτωσης ολοκληρώνουν την εργασία τήξης μετάλλου και μετατροπής του σε πλίνθωμα.
Ο χαλκός αποτελεί μακράν το μεγαλύτερο ποσοστό μετάλλου που ανακτάται σε αυτή τη διαδικασία εκχύλισης και μεγάλο μέρος του πωλείται πίσω στη βιομηχανία ορείχαλκου. Η ανάκτηση πολύ μικρότερων ποσοτήτων πλατίνας, χρυσού και άλλων πολύτιμων μετάλλων ήταν χρήσιμη μόνο λόγω της υψηλής αγοραίας τους αξίας.
Αυτή η βιομηχανία ηλεκτρονικών αποβλήτων βασίζεται σε αυτό που η ανθρωπολόγος Anna Tsing ονομάζει «καπιταλισμό διάσωσης», όπου η αξία αποκτάται με τον ελάχιστο καπιταλιστικό έλεγχο και ρύθμιση της αγοράς. Πράγματι, πολλές από τις συναλλαγές και τους περιορισμούς που χαρακτηρίζουν την παραγκούπολη της Moradabad εξαρτώνται από μια τοπική οικονομία που έχει το δικό της σύστημα αξιών. Οι οικογένειες εργάζονται σε δύσκολες συνθήκες για να διατηρήσουν ένα περίπλοκο δίκτυο ανταλλαγής. Αλλά αυτή η άτυπη οικονομία δημιουργεί αξία για τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις που επωφελούνται από την ημι-παράνομη δραστηριότητα.
Επειδή δεν υπάρχει διεθνής πρότυπο κωδικοποιημένων στάνταρς που να καθορίζουν σαφώς τι συνιστά επικίνδυνο ή τοξικό απόβλητο, γίνεται εύκολη και η λαθραία διακίνηση πέραν των συνόρων. Αυτό διευκόλυνε κατ’ επέκταση μια σειρά από φορείς και θεσμούς που ασχολούνται με το εμπόριο αποβλήτων και ελέγχουν τις διακρατικές ροές των αποβλήτων στα πλαίσια της επιχειρηματικής καινοτομίας.
Τα ηλεκτρονικά απόβλητα θα συνεχίσουν να μαστίζουν την Ινδία, αφού η συνεχιζόμενη αύξησή τους από τον εύπορο πληθυσμό επιδεινώνει το πρόβλημα των αποβλήτων από ανεπτυγμένες χώρες. Οι χαλαροί κανονισμοί αλλά και το φτηνό εργατικό δυναμικό καθιστούν την Ινδία ελκυστική για αυτή τη βιομηχανία.
Η μαζική μετακίνηση επικίνδυνων βιομηχανικών αποβλήτων από χώρες του πρώτου κόσμου στον τρίτο κόσμο είναι δύσκολο να εντοπιστεί, να προσδιοριστεί και να ποσοστικοποιηθεί – ωστόσο υπάρχουν στοιχεία που υποδηλώνουν ότι η παράνομη αυτή διαδικασία συνεχίζεται αμείωτα.
* Απόσπασμα του βιβλίου Waste of a Nation: Garbage and Growth in India των Assa Doron και Robin Jeffrey