Πώς συνδέονται αγαθά που μόνο σε ομορφιά και ευχάριστες γεύσεις παραπέμπουν, όπως η βανίλια και το τριαντάφυλλο, με την βία, το αίμα, το ποινικό και πολιτικό έγκλημα, το λιντσάρισμα και την αυτοδικία; Το παράδειγμα της Μαδαγασκάρης δίνει μια ανάγλυφη, όσο και νοσηρή, απάντηση.
Όσο η τιμή της βανίλιας αυξάνεται, τόσο αυξάνεται και η βία που συνοδεύει τον σκληρό ανταγωνισμό για τον έλεγχο της παραγωγής και εμπορίας της. Με τους υπερασπιστές των δασών να διακινδυνεύουν ολοένα και περισσότερο τη ζωή τους για να προστατεύσουν το πολύτιμο περιβάλλον της άγριας χλωρίδας και πανίδας από την λεηλασία για το κέρδος.
Οι κλέφτες βανίλιας της Anjahana, ενός μικρού παραθαλάσσιο χωριού στα βορειοανατολικά της Μαδαγασκάρης, ήταν τόσο σίγουροι για τη δύναμή τους να τρομοκρατούν τους αγρότες, που έβαζαν ακόμη και προειδοποιήσεις για τις επιδρομές. «Ερχόμαστε απόψε», έγραφαν σε σημειώματα που έσπρωχναν κάτω από τις πόρτες. «Ετοιμάστε αυτό που θέλουμε».
Αλλά είτε υποτιμούσαν το στόχο τους, είτε υπερεκτιμούσαν την θρυλούμενη πραότητα των εν δυνάμει θυμάτων τους. Μετά από μια πολύ μεγάλη επίθεση κατά τη διάρκεια της χρονιάς, οι κάτοικοι του χωριού περικύκλωσαν πέντε επίδοξους επιδρομείς, τους έσυραν στην πλατεία του χωριού και έπειτα τους έθεσαν υπό την αιματηρή εκδοχή της τοπικής δικαιοσύνης. «Τους κομμάτιασαν και τους μαχαίρωσαν μέχρι θανάτου, με ματσέτες και καμάκια» είπε ένας παραγωγός βανίλιας που ήταν μάρτυρας. «Νομίζω ότι είναι σωστό. Η αστυνομία δεν έκανε τίποτα. Τώρα οι γκάνγκστερ θα φοβούνται να μας κλέβουν. Έχουμε την δική μας φρουρά τώρα. Οι νέοι της κοινότητάς μας οργάνωσαν νυχτερινές περιπολίες».
Πώς η βανίλια «ξεπλένει» την τριανταφυλλιά
Αυτοί οι φόνοι, που παραπέμπουν σε λιντσάρισμα, έχουν παραμείνει ατιμώρητοι, αλλά και υποτιμημένοι από την διεθνή κοινότητα. Για τους υπερασπιστές του περιβάλλοντος, η κατάσταση αυτή υπογραμμίζει πως η αυξανόμενη τιμή της βανίλιας στις παγκόσμιες αγορές συνδέεται με το έγκλημα και την καταστροφή των δασών.
Η Μαδαγασκάρη είναι ο βασικός προμηθευτής παγκοσμίως των λοβών που χρησιμοποιούνται στις γεύσεις των παγωτών, των κέικ και της σοκολάτας. Παρά την αθώα και νόστιμη φύση του όμως, μια υπερβολικά απότομη αύξηση της αξίας του μπαχαρικού τα τελευταία πέντε χρόνια έχει προκαλέσει επικίνδυνα πάθη. Κλοπές και δεκάδες δολοφονίες έχουν αναφερθεί στις περισσότερες από τις βασικές περιοχές παραγωγής του και οι αγροτικές κοινότητες ζήτησαν την ένοπλη προστασία της αστυνομίας. Άλλοι – όπως και στην Anjahana – έχουν πάρει την υπόθεση της προστασίας στα χέρια τους.
Για να φτάσεις μέχρι αυτό το γραφικό, κατά τα άλλα,, χωριό από την πρωτεύουσα Ανταναναρίβο, χρειάζεσαι αεροπλάνο, πλοίο, βάρκα και μοτοσικλέτα. Στον δρόμο, ο ακτιβιστής υπέρ της προστασίας των δασών, Clovis Razafimalala, εξηγεί πώς η βία που σχετίζεται με την βανίλια είναι προϊόν κακής ρύθμισης των παγκόσμιων αγορών, διεφθαρμένων ντόπιων πολιτικών και της πλημμύρας των μετρητών από το λαθρεμπόριο προς την Κίνα.
Όπως αναφέρει η βρετανική εφημερίδα Guardian, o Clovis, διακινδύνευσε τη ζωή και την ελευθερία του για να αποκαλύψει αυτές τις διασυνδέσεις. Συνιδρυτής μιας περιβαλλοντικής ομάδας, της Coalition Lampogno, αποκάλυψε πως το ξύλο της τριανταφυλλιάς εμπορεύεται μέσω του λιμανιού της Maroantsetra σε συνεννόηση ντόπιων επιχειρηματιών που υποστηρίζονται από ισχυρούς πολιτικούς. Ενώ κανείς από αυτούς δεν τιμωρήθηκε, ο Clovis κατηγορήθηκε ότι προκάλεσε δημόσιες ταραχές και πέρασε τους επόμενους 10 μήνες στη φυλακή. Χάρη στην διεθνή κατακραυγή από την Αμνηστία και άλλες ομάδες ανθρωπίνων δικαιωμάτων, απελευθερώθηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο, αλλά η πενταετής ποινή του έχει ανασταλεί μόνο. ‘Ηδη έχει αναφέρει απειλές και εμπρηστική στο σπίτι του, δείγμα των ισχυρών συμφερόντων που αντιμετωπίζει.
Η τριανταφυλλιά έχει γίνει το πιο εμπορεύσιμο αγαθό της άγριας φύσης παγκοσμίως, με πωλήσεις μόνο από την Μαδαγασκάρη, αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων. Σχεδόν το σύνολο αυτού του εμπορίου είναι παράνομο και προορίζεται για την Κίνα, όπου το ανθεκτικό ξύλο της χρησιμοποιείται στην κατασκευή επίπλων. Το 2014, μια αποστολή 30.000 κορμών, προερχόμενων από την Μαδαγασκάρη, παρεμποδίστηκε στην Σιγκαπούρη. Όπως αποκαλύφθηκε στο δικαστήριο, η εξουσιοδότηση για την παράνομη αποστολή – μια από τις μεγαλύτερες κατασχέσεις στην ιστορία των Cites (Σύμβαση για το Διεθνές Εμπόριο Απειλούμενων Ειδών της Άγριας Πανίδας και Χλωρίδας) – προέρχονταν από ανώτερους κυβερνητικούς αξιωματούχους.
Από τότε, το εμπόριο έχει επιβραδυνθεί. Αλλά ο Clovis λέει ότι οι συμμορίες που προηγουμένως έκοβαν και πουλούσαν τριανταφυλλιές χρησιμοποιούν τώρα τα δίκτυά τους για να πουλήσουν άγρια ζώα που απειλούνται με εξαφάνιση και για να ξεπλένουν τα χρήματα από αυτό το λαθρεμπόριο, μέσω της βιομηχανίας βανίλιας. «Είναι όλοι οι ίδιοι που κερδίζουν», λέει. «Είναι γεγονός ότι η βανίλια χρησιμοποιείται για τη νομιμοποίηση εσόδων από το λαθρεμπόριο του ξύλου τριανταφυλλιάς», λέει η Harisoa Ravaomanalina, ειδική στην ανατομία του ξύλου στο Πανεπιστήμιο του Ανταναναρίβο. «Μια μεγάλη μαφία κρύβεται πίσω από αυτό και είναι κοντά στην κυβέρνησή μας».
«Παράδειγμα» παρανομίας η πολιτική εξουσία
Οι τιμές της βανίλιας αυξάνονται λόγω της αυξανόμενης ζήτησης για φυσική γεύση από τις πλούσιες χώρες, λόγω των κυκλώνων που διαταράσσουν την παραγωγή και της εγκληματικότητας. Ωστόσο, ο εμπειρογνώμονας της βιομηχανίας, Serge Rajaobelina, πιστεύει ότι το 5-10% της αύξησης των τιμών οφείλεται στην κερδοσκοπία των εμπόρων τριανταφυλλιάς. «Είχαν μετρητά στις τσέπες τους και είδαν την αξία της βανίλιας να ανεβαίνει, οπότε άρχισαν να αγοράζουν αποθέματα. Αυτό δημιούργησε έλλειψη και έτσι η τιμή ανέβηκε».
Ο Rajaobelina διαχειρίζεται την Fanamby, μια ΜΚΟ που συνεργάζεται με χιλιάδες αγρότες για μια βιώσιμη παραγωγή βανίλιας. Ζήτησε από τους διεθνείς αγοραστές να μην τιμωρήσουν τους αγρότες, πολλοί από τους οποίους προέρχονται από φτωχές κοινότητες, αλλά να εξετάσουν καλύτερα από πού προέρχονται τα προϊόντα. Στο εγγύς μέλλον, αναμένει ότι το έγκλημα θα αυξήσει την τιμή. «Οι αγρότες φοβούνται γι’ αυτό ξεκινούν νωρίς τον θερισμό. Αυτό σημαίνει ότι η οικονομική φούσκα της βανίλιας θα μεγαλώσει, επειδή υπάρχει υψηλή ζήτηση, χαμηλή ποιότητα και χαμηλή παραγωγή».
Η βανίλια είναι μέρος του προβλήματος της αποψίλωσης. Στο εθνικό πάρκο Masoala – το οποίο είναι ένα από τα καλύτερα προστατευόμενα δάση της Μαδαγασκάρης και το σπίτι για πολλά απειλούμενα είδη λεμούριων – οι επισκέπτες μπορούν να ακούσουν τον ήχο των αλυσοπρίονων και να δουν φρεσκοκομμένα δέντρα. Σε μια περιοχή, ακριβώς μέσα στο όριο του πάρκου, εκκαθαρίστηκε το δάσος για την καλλιέργεια της βανίλιας. Οι ντόπιοι λένε ότι μπορούν να πουλήσουν ένα κιλό για 1.500.000 αριάρι (σσ. το εθνικό νόμισμα της Μαδαγασκάρης) που αντιστοιχούν σε 380 ευρώ, περισσότερο από 10 φορές την τιμή που είχε πριν από λίγα χρόνια. Με το επιπλέον εισόδημα, χτίζουν όλο και μεγαλύτερα σπίτια χρησιμοποιώντας ξυλεία από το δάσος.
Οι οργανώσεις προστασίας των δασών λένε ότι η κοπή δέντρων γίνεται λαθραία για να αποφευχθεί η ανίχνευση από τους δορυφόρους. Αλλά η υποβάθμιση του περιβάλλοντος κλιμακώνεται καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι συρρέουν τις παρυφές της προστατευόμενης περιοχής. Ο πρώην επικεφαλής της διαχείρισης του πάρκου, Armand Marozafy, ο οποίος τώρα εργάζεται με την Lampogno, κατηγορεί τις αρχές. «Η βανίλια οδηγεί στην αποψίλωση επειδή η τιμή είναι τόσο υψηλή», λέει. «Οι άνθρωποι είδαν πως η κυβέρνηση αγνόησε το νόμο και κατέστρεψε το δάσος για να πουλήσει τριανταφυλλιά. Έτσι νιώθουν τώρα ότι μπορούν να κάνουν το ίδιο για τη βανίλια. Είναι ένα νέο πρόβλημα με τις ρίζες τους σε ένα παλιό».
Ο Marozafy πέρασε πέντε μήνες στη φυλακή το 2015 – κατηγορούμενος για «δυσφήμηση» – επειδή κατήγγειλε την παράνομη υλοτομία. Οι οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων λένε ότι η ποινικοποίηση των φωνών που αντιδρούν έγινε πιο συχνή σε σχέση με το παρελθόν. Δημοσιογράφοι και ακτιβιστές σέρνονται στα δικαστήρια και καταδικάζονται, συνήθως για «δυσφήμιση», επειδή αποκαλύπτουν παράνομα ορυχεία ζαφειριού, παράνομες αδειοδοτήσεις χρυσωρυχείων, ή αρπαγή δημόσιας γης.
Το πρόβλημα δεν είναι μόνο η υψηλή ζήτηση για αγαθά όπως η βανίλια, το τριαντάφυλλο και τα ορυκτά, αλλά η έλλειψη πολιτικής βούλησης για την αντιμετώπιση της διαφθοράς και την ενίσχυση των μηχανισμών λογοδοσίας και απονομής Δικαιοσύνης, σύμφωνα με τον Ndranto Razakamanarina, πρόεδρο της Συμμαχίας Voahary Gasy, ένα δίκτυο περιβαλλοντικών οργανώσεων. «Στην Μαδαγασκάρη δεν υπάρχει δημοκρατία. Διώκονται εκείνοι που αντιδρούν και αντιστέκονται, όχι οι ένοχοι» λέει. Και είναι αυτό τελικά που εξηγεί το γιατί ένας κόσμος αισθάνεται πως πρέπει πάρει την υπόθεση της απονομής Δικαιοσύνης στα χέρια του.