Η «Ψυχολογία των μαζών», του Λε Μπον Γουστάβ είναι ένα βιβλίο που εκδόθηκε το 1895 στη Γαλλία και αποτελεί τον γενέθλιο τόπο των «μαζών». Πριν το βιβλίο αυτό, αν εξαιρέσουμε τις σύγχρονες σχεδόν αιχμές του Νίτσε δεν υπήρχαν «μάζες».
Ο Ζίγκμουντ Φρόιντ, πατέρας της ψυχολογίας, στο βιβλίο του «η ψυχολογία των μαζών και η ανάλυση του εγώ», αναλύει τα βασικά χαρακτηριστικά της ψυχολογίας των κοινωνιών, αναφέροντας πως οι μάζες διακατέχονται από τα αρχέγονα ένστικτα του ανθρώπου, τα οποία ως επί το πλείστον είναι βίαια, επιθετικά και σεξουαλικά. Αυτές οι δυνάμεις μπορεί να οδηγήσουν τις κοινωνίες στο χάος. Ακόμη ισχυριζόταν ότι οι μάζες είναι χειραγωγίσιμες, είναι εύπλαστες κι ότι μπορείς να αγγίξεις τις επιθυμίες και τους φόβους τους και να τα χρησιμοποιήσεις προς όφελός σου. Στη συνέχεια του 20ου αιώνα αναπτύχθηκαν πολλές θεωρίες και μέθοδοι για την χειραγώγηση της ψυχολογίας των μαζών και των έλεγχο των κοινωνιών.
Το πείραμα του Asch
Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, διεξήχθησαν επίσης αρκετά ψυχολογικά πειράματα με σκοπό να κατανοηθεί η πραγματική φύση του ανθρώπου, από τι επηρεάζεται, τι φοβάται. Ένα ενδεικτικό είναι το πείραμα του Asch. O Solomon Asch μελέτησε πειραματικά τη «συμμόρφωση» στο Κολέγιο του Swarthmore το 1951, ζητώντας από μία ομάδα φοιτητών του να πάρει μέρος σε ένα υποτιθέμενο οπτικό τεστ. Ο κάθε συμμετέχων, τοποθετούνταν σε μια ερευνητική ομάδα, η οποία είχε σαν στόχο να ταιριάξει τις γραμμές που είχαν σχεδόν το ίδιο μήκος. Οι εξεταζόμενοι έπρεπε να αναφέρουν ποια από τρεις γραμμές που τους έδειχναν, είχε σχεδόν το ίδιο μήκος με μία γραμμή αναφοράς.
Αυτό που δεν γνώριζε ο συμμετέχων, ήταν ότι ανήκε σε μια ομάδα ηθοποιών, οι οποίοι και ήταν συνεννοημένοι να δώσουν τη σωστή απάντηση δύο φορές, και στη συνέχεια, να δώσουν όλοι τους την ίδια εσφαλμένη απάντηση. Ο Asch ήθελε να δει εάν ο συμμετέχων θα συμφωνούσε με τους άλλους συμμετέχοντες και θα άρχιζε και αυτός να δίνει λάθος απαντήσεις, από φόβο ότι δεν θα είναι μέλος της ομάδας, άρα μη αρεστός και παρείσακτος.
Με την ολοκλήρωση του πειράματος, τριάντα επτά από τους πενήντα συνολικά συμμετέχοντες, συμφώνησαν με τις εσφαλμένες απαντήσεις της ομάδας, παρά την ύπαρξη ξεκάθαρων αποδείξεων για το αντίθετο. Ο Solomon Asch εύλογα υπέθεσε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δε θα συμμορφώνονταν με κάτι τόσο προφανώς λανθασμένο και το ποσοστό θα κυμαινόταν στα ίδια επίπεδα στην περίπτωση του γκρουπ. Ωστόσο, δεχόμενοι την κοινωνική πίεση της ομάδας οι συμμετέχοντες άλλαξαν τη στάση τους. Έχει επιβεβαιωθεί ότι σε ποσοστό 32% οι συμμετέχοντες δίνουν ομόφωνα την ίδια λανθασμένη απάντηση με τους υπόλοιπους, ενώ το 75% των ερωτηθέντων απαντά λανθασμένα τουλάχιστον σε μια από τις ερωτήσεις.
Στη δεκαετία του 1980, τα «ψυχολογικά ευρήματα» εφαρμόστηκαν σε κοινωνικές ταραχές, και εν συνεχεία σε μαζικές καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, όπως οι επιθέσεις CBRN (χημικές, βιολογικές, ή πυρηνικές), αλλά και σε μεγάλα φεστιβάλ και γεγονότα όπου συγκεντρώνεται μαζικά ένα πλήθος.
«Το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι πολύ προβλέψιμο, διότι είμαστε πολύ ορθολογικά όντα», λέει ο Shrikant Sharma, διευθυντής της βρετανικής εταιρίας BuroHappold. Η BuroHappold ασχολείται με την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με τους χώρους. Μέσω ενός συνδυασμού δεδομένων και ανάλυσης κίνησης, μπορούμε να διερευνήσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συμπεριφέρονται και αντιδρούν στο περιβάλλον τους και σε περιβάλλοντα που μοιράζονται με άλλους.
Η ταυτότητα είναι το κλειδί
«Το πλήθος είναι τόσο ψυχολογικά συγκεκριμένο όσο το άτομο», λέει ο John Drury του Πανεπιστημίου του Sussex, ειδικός στην κοινωνική ψυχολογία της διαχείρισης πλήθους. Στην πραγματικότητα, το έργο των ψυχολόγων και των ειδικών δείχνει ότι συχνά εμφανίζεται μια συλλογική ταυτότητα κατά τη διάρκεια έκτακτων περιστατικών. Αυτή η ταυτότητα είναι το κλειδί για τον προσδιορισμό του τρόπου με τον οποίο ένα συνωστισμένο και ανθεκτικό πλήθος θα λειτουργήσει σε μια δεδομένη κατάσταση.
Στις συνεντεύξεις τους με τους επιζώντες των βομβιστικών επιθέσεων στο Λονδίνο τον Ιούλιο του 2005, ο John Drury και οι συνάδελφοί του διαπίστωσαν ότι υπήρξε μεγάλη συνεργασία μεταξύ των μελών του πλήθους: παρηγορούσαν ο ένας τον άλλο, μοιράζονταν νερό και αλληλο-παρείχαν βασικές πρώτες βοήθειες.
«Σε τέτοια περιστατικά είναι σημαντικό να μην κάνουμε πράγματα που θα υπονόμευαν την εμφάνιση αυτής της κοινής κοινωνικής ταυτότητας», λέει ο John Drury. Επειδή η ταυτότητα του πλήθους έρχεται να αντικαταστήσει άλλες συγγένειες, για παράδειγμα, δεν θα ήταν χρήσιμο να χωρίσουμε το πλήθος σε θρησκευτικές ή εθνοτικές ομάδες, με την ελπίδα να γίνει πιο διαχειρίσιμο. Μάλιστα, αυτά τα ευρήματα έχουν ενσωματωθεί στις κατευθυντήριες γραμμές έκτακτης ανάγκης από οργανισμούς όπως η Εθνική Υπηρεσία Υγείας του Ηνωμένου Βασιλείου (NHS), όπως λέει χαρακτηριστικά στο bbc.
Το παράδειγμα των πάνκηδων και των χέβι μεταλάδων
Υπάρχουν «κανόνες» που διέπουν ένα δεδομένο είδος πλήθους. Παράδειγμα για τους σύγχρονους ειδικούς επί της ψυχολογίας του πλήθους είναι οι πανκ και μέταλ συναυλίες. Σε αυτές τις συναυλίες οι οπαδοί συχνά σχηματίζουν κύκλο κάτω από τη σκηνή, το περίφημο «mosh pit», και στη συνέχεια αρχίζουν να τρέχουν όλοι μαζί προς το κέντρο του με ακανόνιστες κινήσεις, χοροπηδώντας και κινώντας ανεξέλεγκτα τα άκρα, κυριολεκτικά κοπανώντας ο ένας τον άλλο.
«Το συλλογικό συναίσθημα επηρεάζεται από το συνδυασμό εκκωφαντικής, γρήγορης μουσικής, συγχρονισμένης με έντονα φώτα που αναβοσβήνουν, συχνά υπό την επήρεια μέθης», λέει ο Τζέσε Σίλβερμπεργκ και οι συνάδελφοί του από το Πανεπιστήμιο Κορνέλ των ΗΠΑ. Η αταξία που προκύπτει μπορεί να μοιάζει χαοτική, όμως ο Σίλβερμπεργκ και οι συνεργάτες του λένε ότι τελικά αποδεικνύεται πως διαθέτει όλες τις ιδιότητες της αυτοοργανωμένης «αναφαινόμενης συμπεριφοράς», δηλαδή ενός σταθερού αλλά μη αναμενόμενου μοτίβου που αναδύεται μέσα από ένα σύστημα.
Μελετώντας πολλά σχετικά βίντεο ανακάλυψαν ότι η κατανομή της ταχύτητας των συμμετεχόντων στο mosh pit ταιριάζει σε μεγάλο βαθμό με αυτή των μορίων σε ένα δισδιάστατο αέριο που βρίσκεται σε κατάσταση ισορροπίας!
«Οι διαχειριστές ασφάλειας πλήθους γνωρίζουν πλέον ότι όταν βλέπουνε το moshing, πρέπει να κάνουνε πίσω, καθώς αυτό είναι δεσμευμένο από κανόνες», λέει ο Drury.
Αλλά αν άπειροι αξιωματικοί ασφαλείας που δεν γνωρίζουν τη σκηνή υποθέσουν ότι αυτή η συμπεριφορά είναι επικίνδυνη και αρχίζουν να εφαρμόζουν φυσική δύναμη και βία, αυτό θα μπορούσε να κάνει πραγματικά την κατάσταση επικίνδυνη.
Από ψυχολογική άποψη είναι επίσης σημαντικό, λένε οι ειδικοί, να μην υπερεκτιμηθούν οι κίνδυνοι ενός πλήθους. Ο John Drury εξηγεί ότι παρά τις σπάνιες καταστροφές, τα μέσα ενημέρωσης συχνά υπερβάλλουν για τους κινδύνους. Είναι πιο δραματικό, κυρίως πιο εμπορικό, για τους σκοπούς της αφήγησης να χρησιμοποιούν έναν όρο όπως «πανικός» αντί για «ξαφνική εκκένωση», για παράδειγμα, παρόλο που ο μαζικός πανικός είναι σπάνιος.
Το πρόβλημα είναι ότι αν οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να πιστεύουν ότι οι άλλοι θα πανικοβληθούν σε ένα πλήθος, είναι πιο πιθανό να πανικοβληθούν – ακόμη και αν δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος.
Η πρόοδος της «επιστήμης» για τη διαχείριση του πλήθους
Το έργο της ψυχολόγου Anne Templeton του Πανεπιστημίου του Kent, δείχνει ότι πολλά εργαλεία προσομοίωσης πλήθους δεν κατανοούν τον τρόπο με τον οποίο τα μέλη ενός πλήθους αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και σίγουρα επιδέχονται βελτιώσεις. Ένα «φυσικό πλήθος» (μια ομάδα σωμάτων στον ίδιο χώρο) λειτουργεί διαφορετικά από ένα «ψυχολογικό πλήθος» (όπου ένα πλήθος έχει μια κοινή αίσθηση ταυτότητας). Για παράδειγμα, λέει η Templeton, «σε ένα θεμελιώδες επίπεδο κινήσεων, τα ψυχολογικά πλήθη θα περπατήσουν πιο αργά και πιο μακριά για να κρατήσουν στενό σχηματισμό με συναδέλφους».
Η αυξανόμενη πολυπλοκότητα της μοντελοποίησης δεδομένων μπορεί να επιτρέψει την ενσωμάτωση αυτών των δυσκολότερων παραγόντων στον προγραμματισμό των σεναρίων. «Τα σωματικά πλήθη μπορούν να γίνουν ψυχολογικά πλήθη σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και έτσι τα μοντέλα υπολογιστών θα πρέπει επίσης να είναι ευπροσάρμοστα για να διευκολύνουν την αλλαγή στην ομαδική ταυτότητα και τις αλλαγές συμπεριφοράς», λέει η Templeton. Οι συνεντεύξεις (τι λένε οι άνθρωποι) θα μπορούσαν να συνδυαστούν με αισθητήρες (τι κάνουν οι άνθρωποι) για να κατανοήσουν πληρέστερα την ανθρώπινη συμπεριφορά και τις ανάγκες.
Τα πλήθη είναι εκπληκτικά πολύπλοκα και εξελιγμένα. Όμως, όλο και περισσότερο, αναπτύσσονται τεχνικές για την κατανόησή τους.