Οι «μεταμορφώσεις» της Ομόνοιας στο χρόνο: Οι ξεχασμένες «Μούσες», το συντριβάνι και τα διατηρητέα

«Χώρος επικοινωνίας», «τόπος πολιτισμικής αναφοράς», «ομφαλός της Αθήνας», «διαμάντι της πρωτεύουσας», «πλατεία όλων των χωριών και των πόλεων».

Ειρήνη Μιλή

Μερικοί μόνο από τους και χαρακτηρισμούς που αποδόθηκαν τους τελευταίους δύο αιώνες στην Ομόνοια.

Στην πλατεία – σημείο αναφοράς για την Αθήνα, που έχει γνωρίσει τόσες και τόσες «μεταμορφώσεις».

Αυτή την πλατεία την έχει περιδιαβεί το ετερόκλητο αθηναϊκό πλήθος: Εργαζόμενοι που τρέχουν για δουλειά, τουρίστες, άγνωστοι που δίνουν ένα σημείο συνάντησης, συνταξιούχοι και μαθητές, άστεγοι, μετανάστες, ένα πολύχρωμο ανθρώπικο «μωσαϊκό».

Η εφημερίδα «Εμπρός»  το Μάρτιο του 1962 αποκαλούσε την Ομόνοια «ομφαλό της Αθήνας» και είναι ίσως ο πιο επιτυχημένος χαρακτηρισμός: Η πλατεία είναι ο πιο ρεαλιστικός αντικατοπτρισμός της πόλης.

Ήταν στρογγυλή, έγινε τετράγωνη, ξαναέγινε στρογγυλή. Σκάφτηκε για τα έργα του μετρό.

Την Ομόνοια έχουν στολίσει κατά κατά καιρούς σιντριβάνια και πασίγνωστα έργα τέχνης, όπως ο Δρομέας του Βαρώτσου και το Πεντάκυκλο του Ζογγολόπουλου.

Το πρώτο σχέδιο της πλατείας Ομονοίας πραγματοποιήθηκε το 1833, από τους αρχιτέκτονες Κλεάνθη και Σάουμπερτ. Παρότι πολλοί θεωρούν εμβληματικό το στρογγυλό σχήμα που είχε ιστορικά η πλατεία, οι δύο αρχιτέκτονες την είχαν αρχικά σχεδιάσει ως ορθογώνια. Επίσημη ονομασία της, «Πλατεία των Ανακτόρων», καθώς εκεί θα χτίζονταν τα ανάκτορα με θέα την Ακρόπολη.

Το σχέδιο αυτό δεν προχώρησε ποτέ και το 1834 ο Βαυαρός αρχιτέκτονας Λέο φον Κλέντσε ανέλαβε να το αναθεωρήσει, σχεδιάζοντας μια μικρή κυκλική πλατεία, την «Πλατεία Όθωνος» από το όνομα του βασιλιά. Ωστόσο ούτε αυτό εφαρμόστηκε και το 1862, με την εκθρόνιση του Όθωνα, η πλατεία παίρνει το σημερινό της όνομα ως σύμβολο ενότητας των αντιμαχόμενων πολιτικών πλευρών.

Σημαντικός σταθμός στην ιστορία της Ομόνοιας το 1877, όταν φωτίστηκε με λάμπες φωταερίου. Στο μεταξύ στην πλατεία γίνονταν δεντροφυτεύσεις συστηματικά, ενώ στο κέντρο της στήθηκε πολυγωνική εξέδρα μουσικής. Το 1880 δημιουργήθηκε η αφετηρία του ιπποσιδηροδρόμου, ενώ το 1895 δόθηκε ο σταθμός του τρένου Αθηνών-Πειραιώς. Από τότε η Ομόνοια θεωρείται το κέντρο της πρωτεύουσας.

Τη δεκαετία του 1930 η Ομόνοια απέκτησε εμπορικό χαρακτήρα. Η πλατεία έγινε κυκλική και θεωρείται πως ακολούθησε σε μεγάλο βαθμό τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Κατασκευάστηκαν περίπτερα για τους ανθοπώλες και τέθηκε σε λειτουργία ο νέος σταθμός του ηλεκτρικού.

Μαρμάρινα κιγκλιδώματα δημιουργήθηκαν στις εισόδους προς το σιδηρόδρομο, ενώ οι εμβληματικές «Μούσες της Ομόνοιας» τοποθετήθηκαν περιμετρικά της πλατείας, προκειμένου να καλυφθούν οι «τρύπες» του εξαερισμού του σταθμού. Οι Μούσες ήταν οκτώ ψηλοί τσιμεντένιοι κίονες. Στη βάση του καθενός υπήρχε από ένα καθιστό άγαλμα, μία από τις εννέα μούσες της αρχαιότητας, και στην κορυφή τους υπήρχαν καπνοδόχοι. Λόγω της εικόνας αυτής, η πλατεία εκείνη την περίοδο ονομάστηκε «τούρτα» με τους κίονες να μοιάζουν με τεράστια κεράκια.

Στην πλατεία τοποθετήθηκαν μόνο οκτώ αγάλματα, παρότι οι μούσες ήταν εννέα. Εκείνη που έλειπε ήταν η Καλλιόπη, η μούσα της επικής και ηρωικής ποίησης. Κατά τη μυθολογία ήταν η μεγαλύτερη και πιο σεβαστή απ’ όλες, η μούσα από την οποία εμπνεόταν ο Όμηρος. Το άγαλμα της Καλλιόπης δεν μπήκε στην πλατεία μαζί με τα υπόλοιπα, για λόγους συμμετρίας. Αντ’ αυτού τοποθετήθηκε στον υπόγειο, δίπλα στις τουαλέτες.

Αναρωτήθηκε ποτέ κανείς γιατί ο κόσμος συχνά ονομάζει την τουαλέτα «Καλλιόπη»; Λέγεται πως αυτό συνέβη γιατί όταν οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη ρωτούσαν πού ήταν η δημόσια τουαλέτα στην Ομόνοια, έπαιρναν την απάντηση «κάτω στην Καλλιόπη».

Οι Μούσες της Ομόνοιας απομακρύνθηκαν τον Αύγουστο του 1936, όταν ένα από τα αγάλματα έπεσε κατά τη διάρκεια διαδήλωσης ενάντια στο Μεταξά. Η πτώση του αγάλματος είχε ως αποτέλεσμα να τραυματιστεί κόσμος κι έδωσε την αφορμή στον τότε δήμαρχο Αθηναίων, Κώστα Κοτζιά, να αφαιρέσει τις μούσες που είχαν θεωρηθεί αντιαισθητικές και να καταστρέψει την… τούρτα.

Κάποιες από τις μούσες αυτή τη στιγμή είναι σκορπισμένες σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, όπως στη Λακωνία και στην Αμοργό, ενώ η Καλλιόπη δυστυχώς αγνοείται.

Το 1954 ξεκίνησε η διαρρύθμιση του υπόγειου χώρου της Ομόνοιας, με την κατασκευή υπόγειας πλατείας με τράπεζες και καταστήματα, ενώ τοποθετήθηκαν και οι πρώτες κυλιόμενες σκάλες. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1960, πραγματοποιήθηκε η πρώτη μεγάλη αναδιάταξη. Ο χώρος της πλατείας περιορίστηκε, στο κέντρο της τοποθετήθηκε ένα σιντριβάνι και ξηλώθηκαν τα τραμ.

Το 1988 η Ομόνοια άλλαξε πρόσωπο ξανά, όταν τοποθετήθηκε ο Δρομέας, το γυάλινο γλυπτό του Κώστα Βαρώτσου που αργότερα, όταν ξεκίνησαν οι εργασίες του μετρό, μεταφέρθηκε στο Hilton.

Πηγή φωτογραφίας: Κώστας Βαρώτσος

Τέλος, με την ανάπλαση που πραγματοποιήθηκε με αφορμή τους Ολυμπιακούς που φιλοξένησε η χώρα μας το 2004, το 2001 την πλατεία άρχισε να κοσμεί το Πεντάκυκλο του Γιώργου Ζογγολόπουλου. Πρόκειται για ένα γλυπτό ύψους 15 μέτρων, από ανοξείδωτο ατσάλι, το οποίο αποτελείται από πέντε κύκλους. Οι πέντε αυτοί κύκλοι ήταν προορισμένοι να περιστρέφονται χάρη στο νερό που κυλάει ανάμεσά τους, ωστόσο η υδροκίνηση της σύνθεσης τέθηκε σε λειτουργία μόνο κατά τη διετία 2008-2009.

Την περίοδο εκείνη η Ομόνοια πήρε τη μορφή που είχε μέχρι πρόσφατα, με το κυκλικό της σχήμα να μετατρέπεται σε παραλληλόγραμμο και την επιφάνειά της να αυξάνεται σημαντικά. Πεζοδρομήσεις και μονοδρομήσεις άλλαξαν τα δεδομένα στην κυκλοφορία, ενώ ταυτόχρονα αποκαταστάθηκαν οι όψεις των κτηρίων που περιβάλλουν την πλατεία.

Αρκετά από τα κτήρια αυτά κατασκευάστηκαν το 19ο αιώνα και θεωρούνται διατηρητέα μνημεία. Μερικά από αυτά είναι το κτήριο της Εθνικής Τράπεζας –πρώην ξενοδοχείο «Βικτώρια» και έπειτα «Εξέλσιορ», που κατασκευάστηκε το 1880 από τον αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ-, το «Νέον» που κατασκευάστηκε το 1870, το Φαρμακείο Μπακάκου που χτίστηκε το 1983, καθώς και το ξενοδοχείο «Μέγας Αλέξανδρος», επίσης του Τσίλλερ, που χτίστηκε κατά τη διετία 1888-1889.

Σήμερα το ιστορικό κέντρο της Αθήνας άλλαξε και πάλι. Ένα τεράστιο εντυπωσιακό σιντριβάνι επέστρεψε και η πλατεία έγινε πράσινη από το γκαζόν. Εξάλλου, πολλοί είχαν επικρίνει τον προηγούμενο σχεδιασμό κάνοντας λόγω για «μπετό» και «σκέτο τσιμέντο».

Ο Κώστας Μπακογιάννης δήλωσε «ιδιαίτερα χαρούμενος που η πλατεία Ομονοίας βρίσκεται στην τελική ευθεία και θα παραδοθεί στους κατοίκους της Αθήνας». «Πάμε να την αγαπήσουμε από την αρχή», πρόσθεσε.

«Πολύ όμορφη με τα καινούρια σχέδια» χαρακτήρισε μιλώντας στο Reader.gr, ο αρχιτέκτονας κ. Νικόλαος Κορμπάς την πλατεία, με αφορμή την νέα ανάπλαση. «Με πολύ απλές γραμμές φτιάξανε δύο κύκλους και ταιριάζει πάρα πολύ με το γλυπτό του Γιώργου Ζογγολόπουλου», συμπλήρωσε και πρόσθεσε πως «ουσιαστικά έρχεται να μας θυμίσει την παλιά Ομόνοια, η οποία ήταν πάντα μια κυκλική πλατεία.

Σύμφωνα με τον κ. Κορμπά, η προηγούμενη ανάπλαση «κατέστρεψε την έννοια της πλατείας. Με την νέα ρυμοτόμηση που έγινε επί Δημαρχίας Ντόρας Μπακογιάννη, δημιουργήθηκε ευτυχώς το σημερινό αποτέλεσμα, καθώς η προηγούμενη ανάπλαση δεν αναδείκνυε την ιστορία της πλατείας Ομονοίας».

Πράγματι, πολλοί έχουν πει και ξαναπεί πως το νέο σιντριβάνι θυμίζει τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, καθώς και την Αθήνα των παλιών ελληνικών ταινιών. Αυτό, όμως, που μένει να δούμε είναι το πώς αυτό το νέο πρόσωπο της πόλης θα διαμορφωθεί όταν αρχίσουν να το περπατούν οι Αθηναίοι, όταν γίνει κομμάτι της ζωής μας.

«Τριακόσιες χιλιάδες άνθρωποι την ημέρα περνούν από πάνω της, συνωθούνται στα πεζοδρόμιά της και τα πάσης φύσεως κέντρα της και την πληθώρα των καταστημάτων της κι είναι ζήτημα αν άλλοι εκτός από τους τακτικούς θαμώνες της τη γνωρίζουν καλά. Τα τελευταία χρόνια έγινε το κύριο θέμα στις στήλες του τύπου για πολλές ημέρες. Έγινε ακόμα και τραγούδι! Η «Ομόνοια» είναι γνωστή ως το τελευταίο άκρο της Ελλάδος. Στο καφενείο και του τελευταίου χωριού ακούτε να λένε: ¨Τον συνάντησα μια μέρα στην Ομόνοιᨻ. Αυτά έγραφε το 1962 η συντηρητική εφημερίδα Εμπρός.

Αλλά και ο Ριζοσπάστης έδινε μια παρόμοια εικόνα της Ομόνοιας το 1982: «Ψάχνεις το πρόσωπο αυτής της πλατείας. Όμως δεν έχει ένα μόνο πρόσωπο, αλλά πολλά, που δεν κρύβονται το ένα πίσω από το άλλο, αλλά που υπάρχουν παράλληλα και κάπου αλληλομπλέκονται. Και πρώτα απ’ όλα είναι ο κόσμος της δουλειάς, που εκβάλει και ξαναγυρίζει αδιάκοπα στα οκτώ υπόγεια ανθρώπινα ρεύματα της διάδοσης της Ομόνοιας και του σταθμού του ηλεκτρικού τραίνου. Είναι οι χιλιάδες των εργαζομένων στα καταστήματα και τις υπηρεσίες της γύρω περιοχής, οι μυριάδες των ανθρώπων που κινούνται στα αμέτρητα μαγαζιά και στα γραφεία, όλοι εκείνοι που από εδώ σκορπίζουν και πάλι προς τις πιο αντίθετες κατευθύνσεις, χρησιμοποιώντας το τραίνο ή τις συγκοινωνίες που ξεκινούν από τους γειτονικούς δρόμους και τις πλατείες-δορυφόρους της Ομόνοιας».

Βλέπετε κάτι κοινό; Είναι οι άνθρωποι. Η πλατεία έχει νέο σχέδιο. Αλλά το πραγματικό της πρόσωπο θα αποκαλυφθεί όταν μπει στη ζωή μας και γίνει ένα με τον παλμό της δικής μας ζωής, της ζωής των Αθηναίων.

Πηγές: Ριζοσπάστης, Εμπρός, Περιοδικό ΣΚΡΙΠ