Το 2020, στις 28.10.2020, συμπληρώνονται 80 χρόνια από την ιταλική επίθεση εναντίον της Ελλάδας. Αν και ερευνήθηκαν επαρκώς τα αίτια και οι συνθήκες αυτού το εγχειρήματος, θα άξιζε να απαντηθεί και το ερώτημα γιατί ο Μπενίτο Μουσολίνι και προς παντός η στρατιωτική ηγεσία έκαναν μεταξύ των άλλων το μοιραίο στρατιωτικό λάθος να ξεκινήσουν την επίθεση στα τέλη Οκτωβρίου, λίγο πριν από την έλευση του χειμώνα, ενώ γνώριζαν πόσο δύσβατα είναι τα χιονισμένα βουνά και οι «λασπωμένοι δρόμοι» της Ηπείρου – όπως τον διαβεβαίωναν οι επιτελείς του. Για την απάντηση αυτού του ερωτήματος αξιολογούνται σε πρωτογενείς ιταλικές πηγές όπως το ημερολόγιο του Τσιάνο (Galeazzo Ciano, «Ημερολόγιο 1939-1943», Βέρνη 1947, 2η έκδοση).
Το ότι η φασιστική Ιταλία προγραμμάτιζε να εκβιάσει την έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο ή τουλάχιστον να την εξαναγκάσει να αποδεχτεί τους όρους του ισχυρότερου, φαινόταν ήδη από τα τέλη Ιουνίου 1940 με μια σειρά διπλωματικών και πολεμικών επεισοδίων. Κάλλιστα η Ιταλία θα μπορούσε να είχε κηρύξει τον πόλεμο στη διάρκεια του καλοκαιριού του 1940 προκειμένου να αποφύγει τις χειμωνιάτικες συνθήκες. Κι όμως δεν το έκανε.
Πριν από την κήρυξη του πολέμου, συνθέτουν μια απροκάλυπτα εχθρική στάση της φασιστικής Ιταλίας σε βάρος της Ελλάδας, ακόμη και με στρατιωτικές προκλήσεις που κορυφώθηκαν το καλοκαίρι του 1940. Ο Μπενίτο Μουσολίνι, όμως, δεν προχώρησε σε άμεση σύρραξη. Προσδοκούσε ημερολογιακά κάτι. Περίμενε αγωνιωδώς την 28η Οκτωβρίου 1940 για να κηρύξει οριστικά τον πόλεμο! Ποιο όμως μπορεί να ήταν το κίνητρο γι’ αυτή την εμμονή του; Τι συζητιόταν στα υψηλά κλιμάκια της κυβέρνησής του, δυο εβδομάδες πριν την 28.10.1940; Ας επιχειρήσουμε μια διαφορετική ανάγνωση των γεγονότων.
«Πορεία προς τη Ρώμη»
Ολα αυτά αποσκοπούσαν στην επερχόμενη ιταλική επίθεση και μάλιστα ακριβώς στην καταληκτική ημερομηνία της 28ης Οκτωβρίου 1940 με το σχέδιο μεσογειακής επέκτασης (mare nostrum) προς την Ελλάδα και Αίγυπτο και την αυθάδη απαίτηση του Μουσολίνι να καταλάβει «ζωτικά στρατιωτικά σημεία» στην ελληνική επικράτεια.
Το αρχικό ερώτημα, λοιπόν, «Γιατί στις 28 Οκτωβρίου;» θα μπορούσε να απαντηθεί με τη διαδρομή του Μουσολίνι προς την εξουσία και τελικά με την άνοδό του την εξουσία.
Το φασιστικό κόμμα Partito Nazionale Fascista τον Οκτώβριο 1922 καταστρώνει σχέδιο κατάληψης της εξουσίας διά της βίας. Από 22 μέχρι 28 Οκτωβρίου 1922, στο πλαίσιο της «Πορείας προς τη Ρώμη» (Marcia su Roma), η παραστρατιωτική οργάνωση «Μελανοχίτωνες» καταλαμβάνει την εξουσία σε διάφορες πόλεις και προετοιμάζει στις 28 Οκτωβρίου εξέγερση στην οποία θα συμμετάσχουν ένοπλοι μεναλοχίτωνες, θα πολιορκήσουν τα περίχωρα της Ρώμης, θα πορευθούν κατά της Ρώμης προκειμένου να καταλάβουν στρατηγικά σημεία και θα αρπάξουν δια της βίας την κεντρική εξουσία αν ο βασιλιάς αρνηθεί να ορίσει τον Μουσολίνι νέο πρωθυπουργό.
Πράγματι: Η λεγόμενη «Πορεία προς τη Ρώμη» –αν ποτέ έγινε ακριβώς έτσι, γιατί υπάρχουν βάσιμες αμφιβολίες– κατέληξε στις 28 Οκτωβρίου 1922 στην άνοδο του Μουσολίνι στην εξουσία: O βασιλιάς Βιτόριο Εμανουέλε τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1922 αναγκάστηκε να δώσει στον Μουσολίνι την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης. Σε αυτή την ημερομηνία ανάληψης της εξουσίας ο Μουσολίνι προσέδωσε αργότερα ιδεολογικό χαρακτήρα («ιταλική επανάσταση») και τη θεωρούσε πάντα ως απαρχή της πολιτικής του επιτυχίας. Μια μέρα με συμβολική δύναμη γι’ αυτόν, «ημέρα φασιστικής μνήμης» (Τσιάνο, 28.10.1942).
Ο Galeazzo Ciano, υπουργός Εξωτερικών και γαμπρός του Μουσολίνι, γράφει στο ημερολόγιό του (1939-1943) δυο φορές για την επέτειο της 22.10.1922: «Η επέτειος της πορείας προς τη Ρώμη φέτος κουράζει και απογοητεύει λιγάκι» (28.10.1939) και στη διάρκεια του πολέμου «η 20ή επέτειος της πορείας προς τη Ρώμη. Μόνον μια μοναδική τελετή, τα εγκαίνια των νέων χώρων για το Μουσείο της Επανάστασης» (28.10.1942). Το «ημερολόγιο» του Μουσολίνι δε θεωρείται γνήσιο κι επομένως προσφέρεται για επιστημονική αξιολόγηση.
Ο «εύκολος περίπατος» στα ελληνικά βουνά και… επιστροφή
Από το ημερολόγιο του Γκαλεάτσο Τσιάνο 1939/1943 φαίνεται σαφώς ότι «ο Μουσολίνι είναι έξω φρενών. Εχει αποφασίσει να δράσει» (03.07.1940) και «μιλά για κεραυνοβόλα επίθεση στην Ελλάδα γύρω στα τέλη Σεπτεμβρίου» (11.08.1940), δηλαδή θεωρούσε εαυτόν πανέτοιμο για πόλεμο. Μετά την εισχώρηση ναζιστικών στρατευμάτων στη Ρουμανία (10.10.40) την οποία ο Μουσολίνι θεωρούσε δική του σφαίρα επιρροής, ο Τσιάνο σημειώνει στις 12.10.10: «Ο ντούτσε είναι αγανακτισμένος. […] “Ο Χίτλερ με φέρει πάντα προ τετελεσμένων γεγονότων. Αυτή τη φορά θα τον πληρώσω με το ίδιο νόμισμα. Θα πληροφορηθεί ότι κατέλαβα την Ελλάδα από τις εφημερίδες. Ετσι, θα αποκατασταθεί η ισορροπία” […] Τον ρώτησα αν έχει συμφωνήσει με τον Μπαντόλιο. “Οχι ακόμη”, απάντησε. “Αλλά θα απολύσω όποιον θεωρεί δύσκολο να χτυπηθεί με τους Ελληνες”. Τώρα πια ο ντούτσε φαίνεται αποφασισμένος να δράσει. Πιστεύω ότι η επιχείρηση είναι χρήσιμη και εύκολη».
Στις 14.10.1940 οριστικοποιεί την απόφασή του για την εισβολή στην Ελλάδα. «Ο Μουσολίνι μού μιλάει πάλι για την επιχείρηση κατά της Ελλάδας και ορίζει ως ημερομηνία την 26η Οκτωβρίου». Προσωρινά η 26η λοιπόν και όχι η 28η Οκτωβρίου!!! Κατά τον Τσιάνο η ανώτατη στρατιωτική ηγεσία εκφράζει διά του στρατάρχη Μπαντόλιο αμφιβολίες για την επίθεση: «Οι τρεις αρχηγοί του Γενικού Επιτελείου εκφράστηκαν ομόφωνα εναντίον. Οι διαθέσιμες ένοπλες δυνάμεις είναι ανεπαρκείς και το Ναυτικό θεωρεί αδύνατον να κάνει απόβαση στην Πρέβεζα γιατί τα ύδατα δεν έχουν αρκετό βάθος» (19.10.1940). Μετά την απειλή του Μπαντόλιο για παραίτηση σε περίπτωση επίθεσης κατά της Ελλάδας, ο Μουσολίνι είναι εξοργισμένος και δηλώνει «ότι θα πάει προσωπικά στην Ελλάδα για να δει “την απίστευτη ντροπή των Ιταλών που φοβούνται τους Ελληνες”. Θέλει να εισβάλει οπωσδήποτε» (18.10.1940). Φέρεται ότι ο Μπαντόλιο ζήτησε από τον Μουσολίνι αναβολή μόνον μερικών ημερών «τουλάχιστον δυο», δηλαδή για 28.10.1940. Στο υπουργικό συμβούλιο «ο ντούτσε μιλάει για την κατάσταση: Δίνει να καταλάβουν ότι επίκειται άμεσα μια επιχείρηση, αλλά δεν λέει τίποτε ούτε για ημερομηνία ούτε για την κατεύθυνση αυτής της επιχείρησης» (19.10.1940).
Τρεις μέρες αργότερα ο Μουσολίνι αναβάλλει ακριβώς για ΔΥΟ μέρες (!) την ημερομηνία επίθεσης για τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, φαινομενικά ως παραχώρηση στον στρατάρχη Μπαντόλιο, ο οποίος απαιτούσε περισσότερο χρόνο για την προετοιμασία των ιταλικών ενόπλων δυνάμεων. «Ως ημερομηνία ορίσθηκε τώρα η 28η Οκτωβρίου» (Τσιάνο, 22.10.1940). Κι έτσι επιτυγχάνει μάλλον το αρχικό του σχέδιο: Η επίθεση κατά της Ελλάδας στις 28.10.1940 και η… αναμενόμενη νικηφόρα πορεία του προς την Αθήνα να συμπέσει με τη νίκη του στις 28 Οκτωβρίου 1992 όταν ανέλαβε την εξουσία με την «Πορεία προς τη Ρώμη». Ο Τσιάνο αρχίζει να συντάσσει «το τελεσίγραφο, το οποίο θα παραδώσει ο Grazzi στις 28 Οκτωβρίου στις 2 η ώρα το πρωί στον Μεταξά. Το ντοκουμέντο φυσικά δεν αφήνει κανένα περιθώριο στους Ελληνες. Η αποδέχονται την κατάληψη ή την επίθεση» (22.10.40) και το παραδίνει ήδη στους «τέσσερις διπλωμάτες, στον Γερμανό, Ιάπωνα, Ισπανό και Ούγγρο […] που είναι λίγο έκπληκτοι» (27.10.1940).
Την ημέρα της επίθεσης σημειώνει ότι «στην Αλβανία αρχίζει η επίθεση και στη Φλωρεντία γίνονται συζητήσεις (με τον Χίτλερ). Και στα δυο μέρη τα πράγματα πάνε καλά. Παρά την κακοκαιρία τα στρατεύματά μας προχωρούν γρήγορα, ακόμη και χωρίς αεροπορική υποστήριξη» (28.10.1920). Την επομένη ο Τσιάνο είναι ακόμη αισιόδοξος: «Ο καιρός είναι κακός, αλλά η προέλαση συνεχίζεται. Οι διπλωματικές αντιδράσεις στα Βαλκάνια προσωρινά είναι κάπως αδύναμες: Κανένας δεν κινείται για να υπερασπισθεί τους Ελληνες. Τώρα όλα εξαρτώνται από την ταχύτητα των ενεργειών μας» (29.10.1940). Αλλά μετά από μια εβδομάδα εχθροπραξιών στην ελληνο-αλαβανική μεθόριο διαπιστώνει ότι «ο Ντούτσε είναι δυσαρεστημένος με την πορεία των πραγμάτων στην Αλβανία. […] Είναι πιθανό την 8η μέρα των επιχειρήσεων η πρωτοβουλία να περάσει στους άλλους» (06.11.1940).
Συμπερασματικά θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι ο δικτάτορας είχε πράγματι την έμμονη ιδέα μιας επανάληψης της πολιτικής του επιτυχίας της 28ης.10.1922 και μάλιστα είτε με την οικειοθελή παράδοση της Ελλάδας στην Ιταλία είτε με την… ταχύτατη νίκη του στα ηπειρώτικα βουνά στις 28 Οκτωβρίου 1940 – ανήμερα της επετείου του. Μα όμως πόσο γελάστηκε! Η επέτειος απέβη μοιραία για το κορόιδο Μουσολίνι. «Ρε, το φουκαρά…»
Το έπος του 1940, τα γνωστά πολεμικά γεγονότα του χειμώνα 1940/41 δικαίωσαν τον ανίκητο ελληνικό στρατό και λαό. Η 28η Οκτωβρίου 1922 ήταν μεν η αρχή της πολιτικής επιτυχίας τού Μουσολίνι, αλλά η 28η Οκτωβριου 1940 ήταν η αρχή της τέλειας αποτυχίας του, η αρχή του τέλους του. Πόσο ματαιόδοξοι είναι οι δικτάτορες – και ου μόνον αυτοί!
Ας θυμηθούμε επίσης ότι τον Μουσολίνι μιμήθηκε, στην αρχή τής πολιτικής σταδιοδρομίας του, ο άλλος φασίστας αρχιεγκληματίας Αδόλφος Χίτλερ ένα χρόνο αργότερα το Νοέμβριο 1923 με την «πορεία προς το Βερολίνο», αλλά απέτυχε οικτρά με το πραξικόπημά του στις 8-9 Νοεμβρίου 1923 στο Μόναχο (γνωστό ως το «πραξικόπημα της μπυραρίας»). Γι’ αυτό αποφάσισε να υφαρπάξει την εξουσία με «νόμιμα» μέσα και τελικά στις 30.01.1933 ορίσθηκε καγκελάριος.
*δρ, ιστορικός ερευνητής, Οξύνεια Καλαμπάκας / Νυρεμβέργη Γερμανίας