Μέσα σε λίγα χρόνια, τα «όνειρα» των ευρωπαίων σκληροπυρηνικών ενάντια στους πρόσφυγες και τους μετανάστες έχουν γίνει πραγματικότητα στη Μεσόγειο. Οι εθελοντικές θαλάσσιες επιχειρήσεις διάσωσης μειώνονται διαρκώς και η διαδρομή κατά μήκος της θάλασσας είναι πιο επικίνδυνη από ποτέ.
Για τους πρόσφυγες, η Ευρώπη γίνεται ολοένα και περισσότερο ένα φρούριο χωρίς πύλη. Ακόμη και οι εθελοντές διασώστες των ανθρωπιστικών οργανώσεων αντιμετωπίζουν τον νόμο και η δράση τους ποινικοποιείται. Τα λιμάνια είναι κλειστά για αυτούς. Τα πλοία κατάσχονται. Οι ακτιβιστές διώκονται. Η ιταλική εισαγγελία κατηγορεί 10 εθελοντές από το σκάφος Iuventa για παράνομη μετανάστευση. Το πλήρωμα μπορεί να αντιμετωπίσει μέχρι και 20 χρόνια φυλάκισης.
Έναν χρόνο μετά την απόφαση της Ιταλίας να κλείσει τα λιμάνια της για τα σκάφη των ανθρωπιστικών οργανώσεων και την πρώτη πολιτική αντιπαράθεση σχετικά με την τύχη των ανθρώπων που διασώζονται στην κεντρική Μεσόγειο, τουλάχιστον 1.150 ευάλωτοι άντρες, γυναίκες και παιδιά έχουν πεθάνει, ενώ περισσότεροι από 10.000 άνθρωποι έχουν επιστρέψει αναγκαστικά στη Λιβύη, όπου το μαρτύριό τους συνεχίζεται χωρίς λόγο. Οι θάνατοι αυτοί, που θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί, αποκαλύπτουν το ανθρώπινο κόστος των απερίσκεπτων ευρωπαϊκών μεταναστευτικών πολιτικών, όπως αναφέρουν οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα και η SOS MEDITERRANEE.
Με την πολιτική αποκλεισμού τους, οι Ευρωπαίοι έχουν αποδεκατίσει τον στόλο των σκαφών των ανθρωπιστικών οργανώσεων, ο οποίος περιελάμβανε μέχρι και 12 πλοία.
Η ΕΕ έπαυσε εντελώς τις θαλάσσιες διασώσεις το φθινόπωρο. Απλώς παρακολουθεί τη θάλασσα από τον αέρα και συνεργάζεται με την ακτοφυλακή της Λιβύης, η οποία έχει επεκτείνει τη ζώνη αναζήτησής της από το 2017. Τα πλοία της Λιβύης φέρνουν τους πρόσφυγες κοντά στις ακτές τους και τελικά πίσω στη χώρα, η οποία βρίσκεται στη μέση ενός αιματηρού πολέμου. Τους κλείνουν σε στρατόπεδα, όπου πολλοί βασανίζονται, βιάζονται ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, αναγκάζονται να γίνουν στρατιώτες.
Θεωρητικά, ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ εγγυάται την προστασία των ανθρώπων που εγκαταλείπουν τις πατρίδες και τις εστίες τους λόγω πολέμου ή πολιτικών διώξεων. Ωστόσο, τα κράτη μέλη της ΕΕ στην πράξη κάνουν το αντίθετο, όπως αναφέρει και το δημοσίευμα του Spiegel. Έχουν σφραγίσει τα σύνορά τους, διώκουν τους διασώστες, εγκαταλείπουν τους πρόσφυγες και υψώνουν φράχτες. Πληρώνουν δε ηγέτες, όπως τον Τούρκο Πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, για να εμποδίζουν τους μετανάστες να συνεχίσουν το ταξίδι τους. Το αποτέλεσμα είναι ότι, ακόμη και στους θερμότερους μήνες μεταξύ Μαΐου και Οκτωβρίου, λίγοι πρόσφυγες καταφέρνουν να φτάσουν στην Ευρώπη.
Πιο επικίνδυνο από ποτέ
Το μακρύ ταξίδι για την Ευρώπη είναι πιο επικίνδυνο από ποτέ. Μια μελέτη από το ιταλικό think tank Ινστιτούτο Διεθνών Πολιτικών Μελετών (ISPI), με βάση τα στοιχεία του υπουργείου Εσωτερικών διαπιστώνει ότι ένας στους οκτώ πρόσφυγες που ξεκίνησαν από τη Λιβύη για την Ιταλία τους πρώτους τέσσερις μήνες του 2019 πέθανε, ενώ ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης διαπιστώνει ότι ένας στους 17 πρόσφυγες στη διαδρομή χάθηκε. Στις 3 Ιουνίου, μια ομάδα δικηγόρων για τα ανθρώπινα δικαιώματα κατέθεσε καταγγελία κατά της ΕΕ στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης. Υποστηρίζει ότι, μέσω των πολιτικών της, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι υπεύθυνη για «τους θανάτους από πνιγμό χιλιάδων μεταναστών».
Όταν αρκετές εκατοντάδες πρόσφυγες πνίγηκαν σε ναυάγιο κοντά στη Λαμπεντούζα το 2013, το ναυάγιο ώθησε την ΕΕ να επενδύσει σε προγράμματα διάσωσης. Τώρα, όμως, τα κράτη μέλη της ΕΕ είναι διατεθειμένα να δεχθούν τους πνιγμούς ως παράπλευρες απώλειες. Πολλοί Ευρωπαίοι εξοργίζονται για το τείχος που θέλει ο Αμερικανός Πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ να χτίσει στα σύνορα στο Μεξικό, η πολιτική των ηγετών τους όμως είναι ακόμη πιο βάναυση. Την Πέμπτη και την Παρασκευή αυτής της εβδομάδας, οι ηγέτες της ΕΕ θα συναντηθούν σε μια σύνοδο κορυφής στις Βρυξέλλες, όπου θα καθορίσουν την πολιτική τους ατζέντα μέχρι το 2024. Για τους περισσότερους ειδικούς και μη, θεωρείται απίθανο η ΕΕ να αλλάξει στάση.
Αποκλεισμένες διαδρομές
Η πραγματικότητα είναι μια και αδιαμφισβήτητη. Όποιος προσπαθεί τώρα να διασώσει τους πρόσφυγες πρέπει πρώτα να βρει μια χώρα πρόθυμη να τους δεχθεί.
Το νόμο του ακροδεξιού Σαλβίνι να σφραγίσει την Ιταλία, πριν από μερικά χρόνια ούτε καν το ακροδεξιό κόμμα Εναλλακτικής για τη Γερμανία θα τολμούσε να προτείνει. Την πολιτική Σαλβίνι ακολουθεί και ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ Ορμπαν, ενώ η ΕΕ, από την πλευρά της, δεν κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα σύστημα για δίκαιη διανομή προσφύγων μεταξύ των κρατών μελών.
Τα σύνορα μεταξύ Ουγγαρίας και Σερβίας έχουν κλείσει εδώ και καιρό. Οι πρόσφυγες που έρχονται από το νότο πέφτουν πάνω σε ένα φράγμα που αποτελείται από δύο φράκτες, συρματοπλέγματα και θερμικές κάμερες απεικόνισης που παρακολουθούνται όλο το εικοσιτετράωρο από αστυνομικούς.
Ο Όρμπαν έχει κάνει τον αγώνα κατά της μετανάστευσης το επίκεντρο της διακυβέρνησής του. Δεν τον έβλαψε. Το κόμμα του Fidesz εξακολουθεί να είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος.
Παρόλα αυτά οι απομονωτικές πολιτικές που ακολουθούν οι Όρμπαν και Σαλβίνι έχουν μειώσει αισθητά αλλά δεν έχουν σταματήσει τη μετανάστευση. Έτσι οι Ευρωπαίοι παρέχουν έμμεση υποστήριξη στις πολιτοφυλακές στη Λιβύη και το Σουδάν, οι οποίες συμμετέχουν και οι ίδιες στην εμπορία ανθρώπων και συμβάλλουν στην κατάρρευση των χωρών τους.
Το ισπανικό παράδειγμα
Δεδομένου ότι οι διαδρομές μέσω των Βαλκανίων και της Ιταλίας προς τη Βόρεια Ευρώπη έχουν εμποδιστεί σε μεγάλο βαθμό, η Ισπανία έχει καταστεί ένας από τους κύριους προορισμούς για τους πρόσφυγες. Πέρυσι, σχεδόν 60.000 άνθρωποι επιχείρησαν να κάνουν το πέρασμα από το Μαρόκο, περισσότεροι από ποτέ άλλοτε.
Η Ισπανία παρείχε εδώ και καιρό ένα ενδιαφέρον παράδειγμα για το πόσο καλά μια χώρα μπορεί να παρακολουθήσει την περιοχή μεταξύ της Βόρειας Αφρικής και της Ευρώπης. Η κυβέρνηση του σοσιαλιστή Πέδρο Σάντσεθ επανειλημμένα επέτρεψε στα διασωστικά σκάφη να αποβιβαστούν στα λιμάνια της. Αλλά ακόμη και οι σοσιαλιστές της ισπανικής κυβέρνησης αγωνίζονται να διατηρήσουν την ανθρώπινη πολιτική τους για τους πρόσφυγες, όσο η ΕΕ δεν συμφωνεί για ένα κοινό σύστημα ασύλου.
Ο βασιλιάς της Ισπανίας και ο υπουργός εσωτερικών ταξίδεψαν στο Μαρόκο στα μέσα Φεβρουαρίου για να αναγκάσουν την μαροκινή ακτοφυλακή να δράσει πιο δυναμικά ώστε να αποτρέψει τους πρόσφυγες. Η ΕΕ έχει δεσμεύσει 148 εκατομμύρια ευρώ για το σκοπό αυτό, εκ των οποίων 30 εκατομμύρια έχουν ήδη καταβληθεί στη Μαροκινή κυβέρνηση.
Τον Δεκέμβριο, το ακροδεξιό κόμμα Vox συγκέντρωσε σχεδόν το 11% των ψήφων στις περιφερειακές εκλογές στην Ανδαλουσία και ένα παρόμοιο ποσοστό κατά τις εθνικές βουλευτικές εκλογές τον Απρίλιο. Έκτοτε, οι διασώστες έχουν υποστεί σταθερή επίθεση. Μέχρι στιγμής, το 2019, 166 άτομα έχουν πνιγεί στα ύδατα μεταξύ Ισπανίας και Μαρόκου.
Οι θάνατοι αυτοί, που θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί, αποκαλύπτουν το ανθρώπινο κόστος των απερίσκεπτων ευρωπαϊκών μεταναστευτικών πολιτικών, όπως αναφέρουν οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα και η SOS MEDITERRANEE.
Απωθήσεις και επιστροφή σε έναν κύκλο βίας
«Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις συναγωνίζονται μεταξύ τους για το ποια θα απαντήσει με τον χειρότερο τρόπο στην ανθρωπιστική κρίση στη Μεσόγειο και τη Λιβύη» λέει η Ανεμαρί Λόοφ, Υπεύθυνη Προγραμμάτων των Γιατρών Χωρίς Σύνορα. «Έναν χρόνο πριν, απευθύναμε έκκληση στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να βάλουν τις ζωές των ανθρώπων πάνω από τις πολιτικές σκοπιμότητες. Ζητήσαμε να αντιμετωπίσουν την κατάσταση με ανθρωπιστικό τρόπο και να πάψουν να θυσιάζουν την αξιοπρέπεια των ευάλωτων ανθρώπων στη θάλασσα στον βωμό του πολιτικού κέρδους. Παρ’ όλα αυτά, έναν χρόνο μετά, η ευρωπαϊκή απάντηση ήταν η χειρότερη δυνατή».
«Πριν από έναν χρόνο προειδοποιήσαμε ότι οι επικίνδυνες και απάνθρωπες πολιτικές αντιπαραθέσεις στη θάλασσα δεν πρέπει να δημιουργήσουν προηγούμενο. Ωστόσο, αυτό ακριβώς συνέβη» λέει ο Σαμ Τέρνερ, Επικεφαλής Αποστολής των Γιατρών Χωρίς Σύνορα για τη Λιβύη και τη Μεσόγειο. «Σήμερα, καθώς συνεχίζονται οι μάχες στην Τρίπολη, αυτό το πολιτικό αδιέξοδο και η αδυναμία των ευρωπαϊκών χωρών να θέσουν ως πρώτη προτεραιότητα τις ανθρώπινες ζωές σοκάρουν ακόμη περισσότερο».
«Η απουσία σκαφών ανθρωπιστικών οργανώσεων στην κεντρική Μεσόγειο αυτή την περίοδο καταρρίπτει το αβάσιμο επιχείρημα του “παράγοντα έλξης”» λέει ο Φρεντερίκ Πενάρ, Διευθυντής Προγραμμάτων της SOS MEDITERRANEE. «Η πραγματικότητα είναι ότι παρόλο που τα σκάφη ανθρωπιστικών οργανώσεων στη θάλασσα μειώνονται διαρκώς, οι άνθρωποι που δεν έχουν άλλες επιλογές συνεχίζουν να επιχειρούν αυτό το θανάσιμο θαλάσσιο πέρασμα παρά τους κινδύνους. Η μόνη διαφορά τώρα είναι ότι οι πιθανότητες να πεθάνουν είναι σχεδόν τετραπλάσιες συγκριτικά με πέρυσι, σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (IOM).»
Ένα χρόνο μετά την πρώτη αντιπαράθεση στη θάλασσα, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα και η SOS MEDITERRANEE κάνουν έκκληση ξανά σε όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης:
- Να δημιουργήσουν επειγόντως έναν επαρκή μηχανισμό προληπτικής έρευνας και διάσωσης που να περιλαμβάνει έναν αποτελεσματικό συντονιστικό φορέα στη Μεσόγειο, ώστε να αποφευχθούν οι άσκοπες απώλειες ζωών.
- Να σταματήσουν τις κυρώσεις σε βάρος των ΜΚΟ που προσπαθούν να προσφέρουν βοήθεια και να σώσουν ανθρώπινες ζωές ελλείψει ενός τέτοιου μηχανισμού.
- Να πάψουν να παρέχουν πολιτική και υλική υποστήριξη στο σύστημα αναγκαστικών επιστροφών των προσφύγων, των αιτούντων άσυλο και των μεταναστών στη Λιβύη, όπου τίθενται σε αυθαίρετη κράτηση κάτω από απάνθρωπες συνθήκες.
- Να καθιερώσουν βιώσιμους, αξιόπιστους και προβλέψιμους μηχανισμούς αποβίβασης σε ασφαλή λιμάνια όπου οι διασωθέντες θα έχουν ανθρώπινη μεταχείριση, θα τους παρέχονται οι κατάλληλες υπηρεσίες και θα μπορούν να ζητήσουν άσυλο.