Η επιμονή της Τουρκίας, κατά την τελευταία περίοδο, να προσεγγίσει την Αίγυπτο συνιστά μια απόπειρα της Άγκυρας να βγει από την πολιτική της απομόνωση στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά και να ρίξει γέφυρες και να κάνει ανοίγματα προς τον αραβικό κόσμο, καθώς οι σχέσεις που διατηρεί με τις σημαντικότερες αραβικές χώρες είναι κάκιστες. Με πληθυσμό 102 εκατομμυρίων, o οποίος θα φθάσει τα 150 εκατομμύρια το 2050, η Αίγυπτος είναι η μεγαλύτερη αραβική χώρα και μια φυσική ηγέτιδα του αραβικού κόσμου, καθώς και η μεγαλύτερη χώρα στην Ανατολική Μεσόγειο, η οποία κατέχει μάλιστα την, τεράστιας γεωστρατηγικής και γεωοικονομικής σημασίας, Διώρυγα του Σουέζ.
Δύο αντίπαλοι στην Ανατολική Μεσόγειο
H Τουρκία και η Αίγυπτος είναι οι δύο μεγαλύτερες χώρες της Ανατολικής Μεσογείου και ταυτόχρονα είναι και οι δύο μεγαλύτεροι αντίπαλοι με ένα παρελθόν βεβαρυμένο με ψυχρότητα και καχυποψία. Αν και οι δύο χώρες είναι μουσουλμανικές και πλειοψηφικά Σουνιτικές, εντούτοις υπάρχει ένας έντονος ανταγωνισμός μεταξύ τους. Ειδικά αφότου ο Ερντογάν αποφάσισε να στηρίξει και να συμμαχήσει με την Μουσουλμανική Αδελφότητα, ελπίζοντας πως έτσι θα εξασφάλιζε στην Τουρκία τον ρόλο της ηγέτιδας δύναμης στον σουνιτικό κόσμο.
Ως γνωστόν το 2011, μετά τις κινητοποιήσεις στην Πλατεία Ταχρίρ και την «αραβική άνοιξη», η Μουσουλμανική Αδελφότητα κέρδισε τις εκλογές στην Αίγυπτο, εισπράττοντας επαίνους και διθυράμβους από τον Ερντογάν, που είδε ωστόσο την κυβέρνηση Μόρσι να ανατρέπεται το 2013 από το πραξικόπημα που έφερε τον κοσμικό στρατηγό Αλ Σίσι στην εξουσία. Το γεγονός αυτό ψύχρανε ακόμη περισσότερο τις τουρκο-αιγυπτιακές σχέσεις και σχεδόν τις διέρρηξε.
Ερντογάν και Σίσι: γιατί ο ένας είναι η Νέμεσις του άλλου;
Όλα αυτά τα χρόνια ο κοσμικός πρόεδρος της Αιγύπτου, Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι ήταν ακήρυχτος εχθρός του νεοοθωμανιστή και φιλοϊσλαμιστή πρόεδρου της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Οι αντιθέσεις τους είναι εκπληκτικές: ο ένας (Σίσι) είναι Κοσμικός στρατηγός που έχει φυλακίσει τους Ισλαμιστές πολιτικούς και ο άλλος (Ερντογάν) ένας Ισλαμιστής πολιτικός που έχει φυλακίσει Κοσμικούς στρατηγούς. Ο ένας είναι η Νέμεσις του άλλου στη Μέση Ανατολή. «Δεν μπορούν να μείνουν μαζί στο ίδιο δωμάτιο ούτε για 20 λεπτά», σημείωσε χαρακτηριστικά ο Σόνερ Καγκαπτάι, διευθυντής του Τουρκικού Ερευνητικού Προγράμματος του Ινστιτούτου της Ουάσιγκτον. Μεταξύ τους υπήρχε ένα αβυσσαλέο χάσμα το οποίο, ούτε οι κοινοί θρησκευτικοί, πολιτισμικοί και ιστορικοί δεσμοί μεταξύ των δύο χωρών και λαών, μπορούσαν να γεφυρώσουν εύκολα.
Χωρίς την Αίγυπτο δεν μπορεί να υπάρξει «Mavi Vatan» για την Τουρκία
Ωστόσο η Τουρκία γνωρίζει καλά ότι τα σχέδιά της στην Ανατολική Μεσόγειο, δηλαδή οι φιλοδοξίες της για τη «Γαλάζια Πατρίδα» (Mavi Vatan), δεν μπορεί να προχωρήσουν αν δεν έχει φιλικές, ή έστω μη εχθρικές σχέσεις, με την μεγαλύτερη χώρα της περιοχής. Δεν αρκεί να έχει μια φιλοτουρκική κυβέρνηση-μαριονέτα στη Τρίπολη (Λιβύη), με την οποία υπέγραψε τον Νοέμβριο του 2019 το παράνομο τουρκο-λιβυκό μνημόνιο για τον διαμοιρασμό των -ελληνικής δικαιοδοσίας και κυριαρχικών δικαιωμάτων- θαλάσσιων ζωνών νοτιοανατολικά της Κρήτης.
Η σύναψη μιας, καθόλα νόμιμης, συμφωνίας Αιγύπτου-Ελλάδας για τον καθορισμό και την οριοθέτηση της ΑΟΖ στην ίδια περιοχή, η οποία πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 2020, ουσιαστικά επικάλυψε και ακύρωσε στην πράξη το παράνομο τουρκο-λιβυκό μνημόνιο. Αυτό εξόργισε την Άγκυρα και τον ίδιο τον Ερντογάν. Θεώρησε τον πρόεδρο Σίσι προσωπικά υπεύθυνο για αυτή την «αντιτουρκική» ενέργεια, όπως και για τον αποκλεισμό της Τουρκίας από το Forum για το Φυσικό Αέριο στην Ανατολική Μεσόγειο με έδρα το Κάιρο.
Ανατολικά του 28ου Μεσημβρινού: τουρκοαιγυπτιακή προσέγγιση;
Παρόλα αυτά η Άγκυρα αποφάσισε τελευταία να επαναπροσεγγίσει το Κάιρο και να αποκαταστήσει τις διπλωματικές σχέσεις μαζί του, κάνοντας λόγο για «αμοιβαίο όφελος» για τη σταθερότητα της περιοχής και προσδοκώντας να δελεάσει την Αίγυπτο και να την παρασύρει σε ένα διμερές διαμοιρασμό των ΑΟΖ της Ανατολικής Μεσογείου εις βάρος της Ελλάδας και της Κύπρου. Αξιοποιώντας την πρόσκαιρη ασάφεια σχετικά με το αιγυπτιακό θαλάσσιο τεμάχιο W18, που εκτεινόταν ανατολικά του 28ου μεσημβρινού και συνέπιπτε με τα όρια της διεκδικούμενης από την Τουρκία ΑΟΖ, η Άγκυρα το θεώρησε «σήμα» για προσέγγιση του Καΐρου στις δικές τις θέσεις και απόψεις για τον διαμοιρασμό των ΑΟΖ της Αν. Μεσογείου.
Ωστόσο το Κάιρο, αφού «διόρθωσε» το ζήτημα του βυθοτεμαχίου W18 στη βάση της ελληνο-αιγυπτιακής συμφωνίας, διέψευσε και τις πληροφορίες για διπλωματικές συναντήσεις με την Άγκυρα.
Οι όροι της Αιγύπτου για Reset των σχέσεων της με την Τουρκία
Η Αίγυπτος έθεσε ως όρο για την επανεκκίνηση των συνομιλιών και διπλωματικών σχέσεων, να σταματήσει η Τουρκία την κλιμάκωση της έντασης στην Μεσόγειο, αλλά και να μην ανακατεύεται στα εσωτερικά της, δηλαδή να μην στηρίζει άλλο την Μουσουλμανική Αδελφότητα. Φυσικά και στο θέμα της Λιβύης οι θέσεις των δύο πλευρών είναι αγεφύρωτες. Σύμφωνα με αιγυπτιακές διπλωματικές πηγές «ο ιδεολογικός χαρακτήρας της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας, η οποία μιλάει για την κληρονομία των Οθωμανών στην Λιβύη, για το δόγμα της “Γαλάζιας Πατρίδας” και το γεγονός ότι δεν κρύβουν τις φιλοδοξίες τους, προκαλεί ανησυχία». Δεν είναι λοιπόν απλά θέμα διαμοιρασμού της ΑΟΖ.
Σε αυτό τον τομέα, είναι αλήθεια, πως η Αίγυπτος έχει να κερδίσει περισσότερα από την προσφορά της Τουρκίας να μοιραστούν τις θαλάσσιες ζώνες στην Αν. Μεσόγειο με βάση μόνον τις ηπειρωτικές ακτογραμμές, αγνοώντας εντελώς τις επήρειες των ελληνικών νησιών, αλλά και μέρους της Κύπρου. Παρόλα αυτά δεν ενέδωσε ως τώρα, επιλέγοντας να διατηρήσει την στρατηγική σχέση που οικοδόμησε με την Ελλάδα, την Κύπρο και τον Ισραήλ, παρά να συνεργαστεί με τον «σουλτάνο» Ερντογάν, ο οποίος έχει εισβάλει μάλιστα και σε άλλες δύο αραβικές χώρες, τη Συρία και το βόρειο Ιράκ, ενώ εμφανίζεται απομονωμένος από το Δυτικό μπλοκ και ειδικά με τις ΗΠΑ.
Γιατί η Τουρκία ανησυχεί την Αίγυπτο;
Η Αίγυπτος δυσανασχετεί έντονα με την γεωπολιτική εκδίπλωση της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή, τις νεοοθωμανικές της φιλοδοξίες και, κυρίως, για την απροκάλυπτη ανάμειξή της, ακόμη και στρατιωτικά, σχεδόν σε όλα τα ανοικτά ζητήματα του αραβικού κόσμου. Η Αίγυπτος αισθάνεται πως η Τουρκία την «περικυκλώνει». Βλέπει την απειλή της Τουρκίας και στα ανατολικά (Λιβύη) αλλά και από το νότο, με τη φιλοδοξία που εξέφρασε η Άγκυρα να κατασκευάσει ναυτική βάση σε ένα νησάκι του Σουδάν στις ακτές της Ερυθράς Θάλασσας. Παρακολουθεί με ανησυχία την επεκτατική Τουρκία να αυξάνει τις αεροναυτικές δραστηριότητες αλλά και τις έρευνές της για υδρογονάνθρακες στην Ανατολική Μεσόγειο σε περιοχές της Κυπριακής και Ελληνικής ΑΟΖ, δύο συμμαχικών προς αυτήν χωρών.
Η Αίγυπτος γνωρίζει πως το μεγαλύτερο γεωπολιτικό της πρόβλημα είναι η ευαλωτότητα της από το βορρά, καθώς ιστορικά η χώρα έχει υποστεί πολλές εισβολές δια μέσου της Ανατολικής Μεσογείου. Γι’ αυτό και δεν επιθυμεί να δει την Τουρκία να εξελίσσεται σε περιφερειακή δύναμη, ειδικά στο ναυτικό, ενώ η ίδια προσπαθεί, όσο μπορεί να ενισχύσει το πολεμικό της ναυτικό στη Μεσόγειο, όπως έκανε το 2016 με την αγορά ενός μικρού γαλλικού αεροπλανοφόρου τύπου Mistral. Δεν διαθέτει όμως αρκετούς οικονομικούς πόρους για να δημιουργήσει ένα ισχυρό πολεμικό ναυτικό, οπότε για την ώρα αρκείται σε συμμαχίες και με άλλες ναυτικές δυνάμεις της Μεσογείου, όπως η Γαλλία και η Ελλάδα (αλλά και το Ισραήλ), προκειμένου να αντισταθμίσει την ναυτική υπεροχή της Τουρκίας.
Αίγυπτος: ο νέος «ενεργειακός κλειδοκράτορας» της Ανατολικής Μεσογείου
Τέλος, η Αίγυπτος έχει έναν ακόμη πολύ σοβαρό ρόλο να μην ενδώσει στις «δελεαστικές προσφορές» της Τουρκίας και να μην την βάλει έτσι ολοκληρωτικά στο παιχνίδι του διαμοιρασμού της «ενεργειακής πίτας» της Ανατολικής Μεσογείου. Η χώρα είναι πλούσια σε κοιτάσματα φυσικού αερίου και, μετά τις τελευταίες ανακαλύψεις (κοίτασμα Ζορ) στην Αν. Μεσόγειου, υπερκαλύπτει τις εγχώριες ανάγκες. Φιλοδοξεί έτσι να μετατραπεί σε σημαντικό εξαγωγέα αερίου προς τις αγορές της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Αυτό μπορεί να το πετύχει, τόσο με εξαγωγές υγροποιημένου αερίου (LNG) μέσω ειδικών τάνκερ, ελληνικών κυρίως συμφερόντων, όσο και με τη συμμετοχή της στον, υπό διαμόρφωση, αγωγό East Med. Η τελευταία πρότασή της, μάλιστα, ο αγωγός αυτός να αλλάξει κατεύθυνση και, αφού συγκεντρώσει το αέριο από το Ισραήλ και την Κύπρο, να προωθηθεί στην Αίγυπτο, να ακολουθήσει χερσαία διαδρομή κατά μήκος των μεσογειακών ακτών της και από τα δυτικά της, κοντά στα σύνορα με τη Λιβύη, να στραφεί προς βορρά ακολουθώντας μια υποθαλάσσια διαδρομή μέχρι την Κρήτη, ουσιαστικά παρακάμπτει εντελώς την Τουρκία, ακόμη και στις πιο μαξιμαλιστικές της διεκδικήσεις, καθιστώντας την ίδια ενεργειακό κλειδοκράτορα της περιοχής, εξασφαλίζοντας έτσι τεράστια οικονομικά οφέλη και γεωπολιτική ισχύ.
Η στρατηγική της Αιγύπτου λοιπόν είναι να έχει άμεσα θαλάσσια σύνορα με την Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω Κύπρου και Ελλάδας, την οποία και θα εφοδιάζει η ίδια με υδρογονάνθρακες, και όχι να έχει σύνορα με την Τουρκία, να είναι αναγκασμένη να μοιραστεί μαζί της την «ενεργειακή πίτα» ή, ακόμη χειρότερα, να αναγκαστεί το αέριο της να περάσει μέσω Τουρκίας για να προωθηθεί στην Ευρώπη. Η Τουρκία, ως γνωστόν, με τον Turkish Stream και τον TAP-ANAP, φλερτάρει ήδη με την ιδέα του νότιου «ενεργειακού κλειδοκράτορα» της Ευρώπης Η Αίγυπτος όμως επιθυμεί η ίδια να είναι και παραγωγός και ενεργειακός κλειδοκράτορας στην περιοχή και, αφού μπορεί να τα έχει και τα δύο, γιατί να μοιραστεί αυτόν τον ρόλο με την Τουρκία;
Ανατολική Μεσόγειος: ο θαλάσσιος γεωπολιτισμικός κόμβος τριών ηπείρων
Στην γεωπολιτική και ενεργειακή σκακιέρα της Ανατολικής Μεσογείου λαμβάνει χώρα τα τελευταία χρόνια ένα «παιχνίδι ισχύος» με έπαθλο, όχι μόνο την κυριαρχία στο θαλάσσιο χώρο και στους φυσικούς πόρους του, αλλά και το ίδιο το γεωοικονομικό μέλλον αυτής της ευαίσθητης περιοχής, στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων. Η Ανατολική Μεσόγειος είναι ο χώρος, όπου η Τουρκία, έρχεται σε επαφή και σε αντιπαράθεση, τόσο με τις γειτονικές της χώρες, όπως η Αίγυπτος, όσο και με τις ναυτικές δυνάμεις της Δύσης, οι οποίες έχουν παραδοσιακά σημαντική παρουσία σε αυτή τη γεωστρατηγικά κρίσιμη περιοχή.
Η Τουρκία εκλαμβάνει τον θαλάσσιο χώρο που την περιβάλλει ως μια σειρά από «θαλάσσια οικόπεδα», που πρέπει να διεκδικήσει και να κατακτήσει, ως έναν ζωτικό χώρο επέκτασης των οικονομικών της δραστηριοτήτων και εκμετάλλευσης των φυσικών και ενεργειακών πόρων, και ως ένα χώρο προβολής της στρατιωτικής ισχύος της. Όχι ως ένα χώρο αλληλεπίδρασης, σύνδεσης με το παγκόσμιο σύστημα, με τις παραδοσιακές ναυτικές δυνάμεις και ειδικά με το γεωπολιτισμικό οικοδόμημα της Δύσης, που βασίζεται στην ελευθεροπλοϊά και στις ελεύθερες συναλλαγές προϊόντων, υπηρεσιών και ιδεών, που οδηγούν μακροπρόθεσμα τους ανθρώπους σε μια «οδυσσειακή κοσμοαντίληψη» και σε μια πιο δημοκρατική γεωφιλοσοφία. Η Αίγυπτος δεν σημαίνει ότι έχει διαφορετική κοσμοθέαση σε σχέση με την Τουρκία αλλά, τουλάχιστον για την ώρα, είναι μια «συντηρητική δύναμη» Status Quo και δεν έχει επιδείξει επεκτατικές τάσεις, οπότε, κατά κάποιον τρόπο, «φυλά τα νώτα» της Ελλάδας. Ως πότε αυτό θα διατηρηθεί, εξαρτάται από, πολλούς παράγοντες.