Μιλώντας για την κλιματική αλλαγή και την υπερθέρμανση του πλανήτη, συνήθως το μυαλό μας πηγαίνει στο λιώσιμο των πάγων και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας που με τη σειρά της απειλεί νησιά και παραθαλάσσιες περιοχές με πλημμύρες. Όμως υπάρχει και το αντίστροφο φαινόμενο, που είναι εξίσου τρομακτικό: η γρήγορα συντελούμενη μείωση της στάθμης σε μεγάλες λίμνες χωρίς σημαντικές απορροές, των οποίων η ισορροπία συνδέεται άρρηκτα με την εξάτμιση κι άρα… τη θερμοκρασία. Η μεγαλύτερη από αυτές τις μεγάλες λίμνες είναι η Κασπία Θάλασσα, της οποίας κάποια λιμάνια φαίνεται ότι θα μείνουν χωρίς νερό, πριν ακόμα τελειώσει ο 21ος αιώνας.
Είναι η μεγαλύτερη λίμνη του κόσμου, κι όμως τη λέμε «Κασπία Θάλασσα» εξαιτίας της σχετικής αλμυρότητας του νερού της. Η έκτασή της είναι πάνω από 386.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα, περίπου τρεις φορές η Ελλάδα. Οι βόρειες και βορειοδυτικές ακτές βρέχονται από τη Ρωσία, στα ανατολικά της κείτονται οι στέπες του Καζακστάν και του Τουρκμενιστάν, στο νότο βρίσκεται το Ιράν και στα νοτιοδυτικά το ευρωπαϊκό κράτος του Αζερμπαϊτζάν. Από τη μείωση της στάθμης του νερού πλήττονται κυρίως οι βόρειες ρώσικες ακτές και οι νοτιοανατολικές που ανήκουν στο Τουρκμενιστάν.
Καθώς η θερμοκρασία του αέρα πάνω από την επιφάνειά της Κασπίας αυξάνεται, οι ποσότητες νερού που εξατμίζονται αυξάνονται επίσης. Παράλληλα οι βροχοπτώσεις-χιονοπτώσεις μειώνονται. Έτσι, ακόμα και αν η εισροή από τον μεγάλο ποταμό Βόλγα αυξηθεί, δεν αρκεί για την αποκατάσταση της ισορροπίας. Η στάθμη πέφτει.
Μια «Πορτογαλία» έως μια «Ελλάδα» θάλασσας χωρίς νερό
Οι ειδικοί υπολογίζουν ότι με μεσαίες έως υψηλές εκπομπές άνθρακα, η στάθμη της Κασπίας θα υποχωρήσει από εννέα ως δεκαοκτώ μέτρα, μέχρι το τέλος του αιώνα. Στο σενάριο των εννέα μέτρων, η επιφάνεια του νερού θα μειωθεί κατά 23%, δηλαδή θα προκύψει «νέα στεριά» συνολικής έκτασης ίσης περίπου με αυτή της Πορτογαλίας. Στο σενάριο των δεκαοκτώ, η μείωση της επιφάνειας θα φτάσει το 34%, δηλαδή το ένα τρίτο της «σημερινής» Κασπίας θα μείνει άμμος. Περίπου μια Ελλάδα.
«Φανταστείτε ότι βρίσκεστε στην ακτή και κοιτάτε τη θάλασσα. Μπροστά σας 100 μέτρα στείρας άμμου που μοιάζει με παραλία την ώρα της άμπωτης, με μικρά κύματα στο βάθος. Μόνο που δεν υπάρχει παλίρροια». Έτσι ξεκινά το σχετικό άρθρο του ιστότοπου The Conversation, με τους συντάκτες του να παρατηρούν το φαινόμενο από το μικρό λιμάνι του Λιμάν, στο ανατολικό Αζερμπαϊτζάν.
Στο ίδιο άρθρο μαθαίνουμε ότι η επιφάνεια της Κασπίας μειώνεται ήδη κατά 7cm κάθε χρόνο, με αυξητική τάση. «Οι παραθαλάσσιες χώρες παγκοσμίως προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την αύξηση της στάθμης της θάλασσας κατά περίπου ένα μέτρο μέχρι το τέλος του αιώνα. Η αντίστοιχη μείωση στην Κασπία θα έχει συντελεστεί μέσα σε μια δεκαετία», σημειώνουν οι συντάκτες.
Το φαινόμενο δημιουργεί τεράστιες δυσκολίες στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Η μείωση της στάθμης του νερού θα επηρεάσει μικρούς ποταμούς και τα δέλτα στην περίμετρο της Κασπίας. Πεδιάδες που κάποτε ήταν γόνιμες σταδιακά γίνονται πολύ ξηρές για τις υγρές καλλιέργειες καρπουζιού και ρυζιού.
Κι ύστερα, είναι τα λιμάνια. «Σε κάποιες περιοχές η ακτογραμμή θα αποσύρεται εκατοντάδες μέτρα κάθε χρόνο. Μπορείτε να φανταστείτε να κατασκευάζονται καινούριες προβλήτες και λιμάνια τόσο γρήγορα; Τη στιγμή που θα είναι έτοιμα, το νερό θα έχει τραβηχτεί χιλιόμετρα μακριά. Παράκτιοι περίπατοι θα μείνουν στη στεριά. Οι παραλίες του σήμερα θα είναι είναι οι αμμόλοφοι που θα έχουν ξεμείνει στις στείρες πεδιάδες του αύριο» παρατηρούν.
Η «Κασπία φώκια» σε κίνδυνο
Πολύ σημαντικές θα είναι οι συνέπειες και στη βιοποικιλότητα της Κασπίας. Σε σχετικό άρθρο του ιστότοπου nature, όπου επιστήμονες απευθύνουν κάλεσμα σε δράση για την ανάσχεση του φαινομένου, υπογραμμίζεται ότι «η προβλεπόμενη μείωση της στάθμης της Κασπίας Θάλασσας σε συνδυασμό με την απώλεια της υψηλής παραγωγικότητας και εποχιακά καλυμμένης από πάγο βόρειας υφαλοκρηπίδας θα επηρεάσει σοβαρά αυτό το μοναδικό οικοσύστημα. Το τελευταίο βρίσκεται ήδη υπό τεράστια πίεση εξαιτίας της μόλυνσης, της υπερ-εκμετάλλευσης και την εισαγωγή επιθετικών ειδών. Η μείωση της έκτασης νερού-πάγου θα επηρεάσει τα πορώδη εδάφη στα οποία ζει η υπό εξαφάνιση Κασπία φώκια».
Όμως πέρα από αυτό το σπάνιο είδος φώκιας, οι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου και για άλλα είδη. «Η εξαφάνιση του νερού από την υφαλοκρηπίδα θα στερήσει από την Κασπία Θάλασσα «κατοίκους» των ρηχών νερών που αποτελούν κύριες πηγές τροφής, (όπως ψάρια, αποδημητικά πουλιά και την ενδημική φώκια) και παρέχουν εδάφη εκκόλαψης για ντόπια και ενδημικά είδη ψαριών όπως οι υπό εξαφάνιση οξύρρυγχοι. Επιπλέον επισημαίνεται ότι από τη μείωση της στάθμης του νερού θα επηρεαστούν ακόμα και τα οικοσυστήματα των βαθιών λεκανών της Κασπίας που προφανώς θα παραμείνουν μέσα στο νερό, καθώς θα αλλάξει η περιεκτικότητα σε οξυγόνο.
Πώς μπορεί να αλλάξει το εμπόριο αλλά και οι διακρατικές σχέσεις
Τέσσερις οικονομικοί κλάδοι θα επηρεαστούν: υπηρεσίες τροφοδοσίας εξαιτίας των αλλαγών στα οικοσυστήματα που αναφέρθηκε παραπάνω, υποστηρικτικές υπηρεσίες όπως η κυκλική οικονομία, υπηρεσίες μεταφοράς νερού σε ξηρές περιοχές και πολιτιστικές δραστηριότητες που συνδέονται με την αναψυχή και τον τουρισμό. «Καθώς οι ζωές και η ασφάλεια της τροφής για εκατομμύρια ανθρώπους εξαρτάται από την Κασπία Θάλασσα, μια πιθανή απώλεια αυτών των υπηρεσιών θα έχει δραματικές κοινωνικο-οικονομικές συνέπειες και ίσως πυροδοτήσει τοπικές και περιφερειακές συγκρούσεις σε μια περιοχή με πολλά έθνη όπου ήδη υπάρχουν εντάσεις», σημειώνεται στο άρθρο του nature.
Καθώς η Κασπία είναι σημαντικό εμπορικό πέρασμα χώρος εμπορίου, συνέπειες φαίνεται ότι θα υπάρξουν και σε αυτό το πεδίο. Πλωτοί εμπορικοί δρόμοι που ξεκινούν από τη Βαλτική Θάλασσα και τον βόρειο παγωμένο Ωκεανό και φτάνουν στην Κασπία κατά μήκος του ποταμού Βόλγα ενδεχομένως να μη κλείνουν από άμμο. Η κατασκευή λιμανιών θα είναι μια χαοτική διαδικασία. Και καθώς το υπέδαφος της περιοχής είναι γεμάτο με πετρέλαιο, η αλλαγή στη γεωγραφία της Κασπίας ίσως αλλάξει και τις αξιώσεις των πέντε κρατών που έχουν νερά της Κασπίας στην ζώνη κυριαρχίας τους. Παρόμοιο πρόβλημα θα δημιουργηθεί και με τις ζώνες αλιείας.
Ανάγκη για ευαισθητοποίηση και δράση
Η επιβράδυνση του ίδιου του φαινομένου ταυτίζεται με την επιβράδυνση της κλιματικής αλλαγής. Ο περιορισμός των συνεπειών ωστόσο, όπως προκύπτει από τα δύο άρθρα, θα μπορούσε να επιτευχθεί σε ένα βαθμό αν η συνεννόηση μεταξύ των εμπλεκόμενων κρατών ήταν σε καλό επίπεδο.
«Η κατάσταση απαιτεί δράση αλλά οι πιθανότητες είναι περιορισμένες», γράφουν οι συντάκτες του Conversation. Τα αυξανόμενα επίπεδα εκπομπών CO₂ μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με συμφωνίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Στα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, για να αντιμετωπιστεί η μείωση της στάθμης της λίμνης Αράλης είχε προταθεί μεγάλης κλίμακας μεταφορά υδάτων από τους ποταμούς της Σιβηρίας. Όμως τόσο μεγάλα έργα, όπως θα μπορούσε να είναι για την Κασπία η δημιουργία ενός καναλιού από τη Μαύρη Θάλασσα, πάνε μαζί με τεράστιους οικολογικούς και γεωπολιτικούς κινδύνους».