Καθώς τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Σαουδική Αραβία, το Κατάρ και η Τουρκία επιδιώκουν να επεκτείνουν την επιρροή τους στο Κέρας της Αφρικής, εξάγουν μεσανατολίτικους ανταγωνισμούς σε μια περιοχή που έχει αφθονία δικών της. Και δεν είναι οι μοναδικές εξωτερικές δυνάμεις που τώρα δίνουν προσοχή σε αυτή την άλλοτε νυσταλέα γειτονιά.
Οι χώρες του Κόλπου που έχουν βαθιές τσέπες και μεγάλες ορέξεις κάνουν την παρουσία τους εμφανή στο Κέρας της Αφρικής όπως ποτέ άλλοτε. Το κύμα των νέων οικονομικών και στρατιωτικών επενδύσεων ανασχηματίζει την γεωπολιτική δυναμική και στις δύο πλευρές της Ερυθράς Θάλασσας, καθώς οι δύο προηγουμένως διαφορετικές περιοχές ενοποιούνται, και μάλιστα ταχέως.
Η εμφάνιση μιας κοινής πολιτικής και οικονομικής αρένας –στις δύο πλευρές μιας από τις πιο πολύτιμες εμπορικές οδούς στον κόσμο- προσφέρει ευκαιρίες για ανάπτυξη και ολοκλήρωση. Αλλά δημιουργεί επίσης σημαντικούς κινδύνους. Για τα εύθραυστα αφρικανικά κράτη στις δυτικές ακτές της Ερυθράς Θάλασσας, η νέα εμπλοκή από εξωτερικές δυνάμεις αποδείχθηκε και τονωτική και τοξική.
Καθώς τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ), η Σαουδική Αραβία, το Κατάρ και η Τουρκία επιδιώκουν να επεκτείνουν την επιρροή τους στο Κέρας της Αφρικής, εξάγουν ανταγωνισμούς της Μέσης Ανατολής σε μια περιοχή που έχει αφθονία δικών της [ανταγωνισμών]. Και δεν είναι οι μοναδικές εξωτερικές δυνάμεις που τώρα δίνουν προσοχή σε αυτή την άλλοτε νυσταλέα γειτονιά.
Η Κίνα εγκατέστησε πρόσφατα την πρώτη της υπερπόντια στρατιωτική εγκατάσταση στο Τζιμπουτί -μόλις έξι μίλια από τη μοναδική αμερικανική βάση στην Αφρική- καθιστώντας την Ερυθρά Θάλασσα αναδυόμενο θέατρο για ανταγωνισμό μεγάλων δυνάμεων. Στο κέντρο της, βρίσκεται το στενό Bab el Mandeb, ένας στενός ναυτιλιακός διάδρομος μέσω του οποίου εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια σε πετρέλαιο και άλλες εξαγωγές περνούν ανάμεσα στην Ευρώπη, την Ασία και τον Κόλπο. Αμέσως πέρα από το στενό είναι οι όχθες της Υεμένης, όπου ένας από τους πιο καταστροφικούς πολέμους στον κόσμο -και οι πιο θερμές μάχες δι’ αντιπροσώπων (proxy)- συνεχίζουν να μαίνονται.
Στο μεταξύ, ιστορικές μεταβολές βρίσκονται σε εξέλιξη σε ολόκληρο το Κέρας: Η Αιθιοπία βιώνει διψήφια οικονομική ανάπτυξη και διέρχεται την πιο σαρωτική πολιτική μετάβασή της από τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η Ερυθραία, από παλιά εξοστρακισμένη εξαιτίας των επιδόσεών της στα ανθρώπινα δικαιώματα, έχει απαλλαγεί από ένα καθεστώς κυρώσεων των Ηνωμένων Εθνών [που ίσχυε] επί δεκαετίες. Και οι δύο παλαιοί αντίπαλοι εξέπληξαν εξίσου πολίτες και παρατηρητές πέρυσι, ξεκινώντας μια προσέγγιση.
Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Σομαλίας, ενθαρρυμένη από τη νέα περιφερειακή συνεργασία, μπορεί τελικά να γυρίσει σελίδα μετά από δεκαετίες ανασφάλειας. Το αν η εξωτερική εμπλοκή θα βοηθήσει ή θα εμποδίσει τη μακροπρόθεσμη αλλαγή στο Κέρας εξαρτάται από το πόσο καλά τα αφρικανικά κράτη μπορούν να διαχειριστούν ασύμμετρες σχέσεις με εταίρους του Κόλπου. Αυτά τα ασθενέστερα κράτη -που έχουν ήδη κουραστεί από την εσωτερική αστάθεια- πρέπει να βρουν έναν τρόπο να αξιοποιήσουν επενδύσεις χωρίς να παραδώσουν την κυριαρχία τους ή να στραφούν σε πολιτικές αντιπαλότητες που προσφέρουν μικρή ανταμοιβή.
ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΦΡΙΚΗ
Από το 2015, τα πλούσια σε μετρητά κράτη του Κόλπου έχουν κάνει μια τρελή έφοδο για ακίνητα στις ακτές της Ερυθράς Θάλασσας. Νέα θαλάσσια λιμάνια και στρατιωτικά φυλάκια έχουν πολλαπλασιαστεί, καθώς αυτά τα κράτη απέκτησαν γρήγορα στρατηγικές φωλιές στο Τζιμπουτί, την Ερυθραία, την Σομαλία, το Σουδάν και ακόμη και την Υεμένη. Τα κράτη του Κόλπου επιδιώκουν επιθετικά αυτά τα φυλάκια στο πλαίσιο των ευρύτερων προσπαθειών τους να επαναπροσδιορίσουν την περιφερειακή τάξη και να επιβάλλουν τους εαυτούς τους ως παίκτες σε μια παγκόσμια σκηνή.
Οι χώρες του Κόλπου, κυρίως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ), αναμένουν ότι νέοι εμπορικοί λιμένες στο Κέρας θα τους παρέχουν πρόσβαση στην αναπτυσσόμενη τάξη καταναλωτών της Αφρικής. Ελπίζουν ότι αυτές οι εξαγορές, μαζί με τα λιμάνια της Υεμένης, θα τα τοποθετήσουν για να διαμορφώσουν το μέλλον του ναυτιλιακού εμπορίου στην Ερυθρά Θάλασσα και τον Δυτικό Ινδικό Ωκεανό, ειδικά καθώς το εμπόριο της Κίνας προς την περιοχή αυξάνεται λόγω της πρωτοβουλίας Belt and Road.
Και το ενδιαφέρον τους για την περιοχή είναι επίσης στρατιωτικό, καθώς τα κράτη του Κόλπου έχουν τοποθετήσει εγκαταστάσεις από τις οποίες βραχυπρόθεσμα θα διεξάγουν τον πόλεμο στην Υεμένη, και μακροπρόθεσμα θα προστατεύουν συμφέροντα περιφερειακής ασφάλειας από απειλές όπως το Ιράν και ο βίαιος εξτρεμισμός.
Τέλος, το [αφρικανικό] έδαφος και οι συνεργασίες με αφρικανικά κράτη-πελάτες χρησιμεύουν ως αντιστάθμισμα κατά αντιπάλων σε μια περίοδο εντάσεων μεταξύ των αραβικών χωρών του Κόλπου. (Το Μπαχρέιν, η Αίγυπτος, η Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ έκοψαν τους διπλωματικούς δεσμούς με το Κατάρ και του επέβαλαν εμπορικό αποκλεισμό το 2017).
Η απόκτηση λιμένων και νέων στρατιωτικών εγκαταστάσεων κατά μήκος της ακτής της Ερυθράς Θάλασσας. Περισσότερα ΕΔΩ
Μέχρι στιγμής, η εμπλοκή [των χωρών] του Κόλπου και της Τουρκίας ωφέλησε προσωρινά κάποια αφρικανικά κράτη και τροφοδότησε την πόλωση σε άλλα. Μια εισροή μετρητών από την Εμιράτα στην Αιθιοπία, για παράδειγμα, έχει προσωρινά απομακρύνει την επικίνδυνη κρίση χρέους της χώρας, επεκτείνοντας την περίοδο του μέλιτος για τον νέο πρωθυπουργό της, τον Abiy Ahmed. Ο 42χρονος ηγέτης, ο νεώτερος της Αφρικής, έχει νικήσει την παλιά φρουρά της χώρας και καταστρέφει γρήγορα το κράτος ασφάλειας που εκείνη είχε διαμορφώσει -θέτοντας τέλος σε μια [κηρυχθείσα] κατάσταση έκτακτης ανάγκης, απελευθερώνοντας χιλιάδες πολιτικούς κρατούμενους και χαλαρώνοντας τους περιορισμούς στα μέσα ενημέρωσης και την ελεύθερη έκφραση, μεταξύ άλλων μεταρρυθμίσεων. Ο Abiy σχεδιάζει επίσης να ιδιωτικοποιήσει μεγάλες βιομηχανίες και έχει ορίσει αριθμό ρεκόρ γυναικών σε ανώτερες θέσεις, κερδίζοντας τις καρδιές και τα μυαλά στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.
Αλλά η θέρμη που είναι γνωστή ως «Abiy-mania» θα μετριαστεί καθώς η ατζέντα έκτακτων αλλαγών του Abiy θα συναντά εμπόδια, συμπεριλαμβανομένης της αναταραχής που τώρα κοχλάζει σε πολλές περιοχές της Αιθιοπίας. Η σταθερότητα στο έθνος των 100 εκατομμυρίων ατόμων εξαρτάται από την ικανότητα του Abiy να προωθήσει αυτό το φιλόδοξο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων ανταποκρινόμενος ταυτόχρονα σε λαϊκές απαιτήσεις, να αποτρέψει τον σκεπτικισμό, και να ξεπεράσει μια ευρεία αίσθηση αβεβαιότητας. Οι χώρες του Κόλπου θα ήταν συνεπώς σοφό να μετριάσουν τις ορέξεις τους, να δείξουν υπομονή και να αποφύγουν την εισαγωγή των διαιρέσεων του Κόλπου σε ένα ήδη επισφαλές περιβάλλον.
Από την πλευρά του, ο Abiy σοφά αρνήθηκε να επιλέξει πλευρά στην κρίση του Περσικού Κόλπου το 2017. Και ενώ ο Abiy έχει αποδεχτεί την υποστήριξη και την συνεργασία με τα Εμιράτα (συμπεριλαμβανομένων υποσχέσεων επιπλέον επενδύσεων ύψους 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων), έχει βαδίσει προσεκτικά δημοσίως, έχοντας επίγνωση ότι το να φαίνεται σαν πελάτης του Αμπού Ντάμπι ή του Ριάντ θα τον υπονόμευε εγχωρίως.
Στην γειτονική Ερυθραία, ο πρόεδρος Isaias Afwerki έχει ωφεληθεί πιο καθαρά από την εμπλοκή του Κόλπου -τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα. Νέες επενδύσεις από την Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα συνέβαλαν στην απομάκρυνση του απομονωμένου καθεστώτος από τον πάγο. Όταν ο συνασπισμός Σαουδικής Αραβίας-ΗΑΕ εντάχθηκε στον πόλεμο της Υεμένης το 2015, χρειαζόταν μια βάση στην Ερυθρά Θάλασσα για να ξεκινά αεροπορικές και θαλάσσιες εκστρατείες και επέλεξε το λιμάνι Ασάμπ της Ερυθραίας, μετατρέποντάς το σε σημαντική στρατιωτική βάση. Μετά από μια δραματική διαφωνία με το Τζιμπουτί για την λειτουργία του κύριου λιμανιού του, το Αμπού Ντάμπι είναι επίσης πρόθυμο να ανακατασκευάσει το δυσλειτουργικό εμπορικό λιμάνι της Assab και να το καταστήσει την κύρια γραμμή ζωής για τον οικονομικά βαρέων βαρών παράγοντα της περιοχής, την Αιθιοπία.
Η νέα σχέση Σαουδικής Αραβίας-ΗΑΕ με την Ερυθραία συνέβαλε επίσης στην άρση του καθεστώτος κυρώσεων των Ηνωμένων Εθνών κατά της Ερυθραίας και στην διευκόλυνση της αρχικής προσέγγισης μεταξύ Ασμάρα και Αντίς Αμπέμπα. Οι μοναρχίες κάλεσαν τότε τον Afwerki και τον Abiy για να γιορτάσουν την ιστορική εξομάλυνση (détente) με την διοργάνωση ανακτορικών τελετών στην Τζέντα και στο Αμπού Ντάμπι. Αλλά η εξομάλυνση μεταξύ των δύο αφρικανικών χωρών έχει μόλις αρχίσει. Παρόλο που υπάρχει λόγος αισιοδοξίας, οι ηγέτες του Κόλπου πρέπει να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή στους εσωτερικούς πολιτικούς υπολογισμούς που παρακινούν την προσέγγιση και στους κινδύνους της υπερβολικής βιασύνης. Μια σειρά ακανθωδών ζητημάτων παραμένει προς διαπραγμάτευση, ενώ παλιοί πολιτικοί αντίπαλοι και ένοπλοι δρώντες-αντιπρόσωποι δεν θα εγκλιματιστούν εύκολα σε νέες πραγματικότητες.
Οι ηγέτες του Κόλπου πρέπει επίσης να προσέχουν μήπως επενδύουν πάρα πολύ στα άτομα και όχι στους θεσμούς: Ο Afwerki είναι από καιρό η πιο απρόβλεπτη μορφή στην περιοχή και τώρα αντιμετωπίζει ολοένα και πιο απρόβλεπτη πολιτική εγχωρίως. Χωρίς έναν εξωτερικό εχθρό στην Αιθιοπία για να καταπολεμήσει, η δεκαετιών παλαιά αυταρχική λαβή του στην Ερυθραία μπορεί τελικά να χαλαρώσει.
Ενώ η εμπλοκή του Κόλπου στην Αιθιοπία και την Ερυθραία προκάλεσε αμφίπλευρα αποτελέσματα, η εμπειρία της Σομαλίας καταδεικνύει με σαφήνεια πόσο διχαστική μπορεί να είναι. Η Σαουδική Αραβία, η Τουρκία, το Κατάρ και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα έχουν εισέλθει στην πολιτική σκηνή της Μογκαντίσου τα τελευταία χρόνια, ελπίζοντας να κερδίσουν συμμάχους, επενδύσεις και επιρροή στη μεγαλύτερη ακτή της Αφρικής [στμ: που ανήκει σε ένα κράτος]. Και οι βαριές παρεμβάσεις, οι παράνομες πληρωμές και η εκτόξευση «λάσπης» του Κόλπου έχουν μεγεθύνει τις διαιρέσεις σε μια χώρα που ταλανίζεται από έριδες.
Η παρουσία της Τουρκίας στην Σομαλία προηγείται εκείνης των άλλων περιφερειακών δρώντων, και πολλοί Σομαλοί την έχουν χαιρετίσει. Η Άγκυρα άρχισε να στέλνει ανθρωπιστική βοήθεια στην Σομαλία κατά την διάρκεια του λιμού το 2011 και από τότε έχει επενδύσει ουσιαστικά στην χώρα. Οι χώρες του Κόλπου και η Αίγυπτος φοβούνται ότι η Τουρκία έχει εμβαθύνει την δέσμευσή της με την Σομαλία και το Σουδάν, σε μια προσπάθεια να προβάλλει την τουρκική επιρροή στο έδαφος της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Τα ΗΑΕ είχαν επίσης επενδύσει σε συμμαχία με τη Μογκαντίσου. Ωστόσο, το 2018, ο πρόεδρος της Σομαλίας Mohamed Abdullahi Mohamed («Farmajo») κατάσχεσε ένα ποσό εμιρατινών χρημάτων από ένα αεροπλάνο στον διάδρομο προσγείωσης στη Μογκαντίσου, κατηγόρησε τα ΗΑΕ για παρεμβάσεις και αρνήθηκε να επιλέξει πλευρά στην φιλονικία του Κόλπου. Το Αμπού Ντάμπι, ανησυχώντας για το ότι ο Farmajo ήταν σε συνεννόηση με το Κατάρ και την Τουρκία, ανέτρεψε τον πρόεδρο, ενισχύοντας την υποστήριξη των αντιπάλων του στα ομοσπονδιακά κρατίδια της Σομαλίας και διπλασιάζοντας τις συμφωνίες με τους τοπικούς αξιωματούχους στις αυτόνομες περιοχές Σομαλιλάνδη και Πούντλαντ για άλλη μια στρατιωτική βάση και δύο νέα λιμάνια. Η Μογκαντίσου διαμαρτυρήθηκε έντονα, ενώ τα ωφελημένα κρατίδια δήλωσαν την υποστήριξή τους προς το αραβικό κουαρτέτο, επιδεινώνοντας έτσι τις εντάσεις μεταξύ του κέντρου της χώρας και των περιφερειών της.
ΕΝΑ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟ ΠΕΔΙΟ ΜΑΧΗΣ
Ο νέος ανταγωνισμός μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων περιπλέκει περαιτέρω τον αγώνα σκακιού στην Ερυθρά Θάλασσα. Η στρατιωτική βάση της Κίνας στο Τζιμπουτί φέρνει τον αριθμό των ξένων στρατευμάτων στη μικροσκοπική πόλη-κράτος σε πέντε. Η Κίνα, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ιαπωνία και οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται τώρα στο επίκεντρο της Ερυθράς Θάλασσας. Η Ινδία και η Σαουδική Αραβία έχουν επίσης δείξει ενδιαφέρον για την ίδρυση βάσεων στο Τζιμπουτί, από παλιά το μοναδικό λιμάνι βαθέων υδάτων στην περιοχή, ενώ η Ρωσία έχει ξεκινήσει συνομιλίες με την Ερυθραία για την δική της στρατηγική παρουσία στην Ερυθρά Θάλασσα.
Τα διευρυνόμενα συμφέροντα της Κίνας στο Τζιμπουτί, μαζί με τη νέα ναυτική υποδομή της, προκάλεσαν ανησυχία τόσο στο Καπιτώλιο όσο και στον Λευκό Οίκο -όπου μια διοίκηση Trump ολοένα πιο επικεντρωμένη στην αντιπαλότητα μεγάλων δυνάμεων επανεξετάζει τώρα την στρατιωτική στάση της στην Αφρική. Το γεγονός ότι η Ουάσινγκτον δίνει μεγαλύτερη προσοχή στην περιοχή αυτή είναι καλό πράγμα. Όμως, ενώ οι στρατηγικές εκτιμήσεις είναι κρίσιμες, η πολιτική των ΗΠΑ στο Κέρας της Αφρικής και στην ευρύτερη Ερυθρά Θάλασσα δεν πρέπει να υπαγορεύεται εξ ολοκλήρου από την αντιπαλότητα με το Πεκίνο.
Με σωστή διαχείριση και στις δύο πλευρές της Ερυθράς Θάλασσας, ο Κόλπος και οι αφρικανικές χώρες μπορούν να επωφεληθούν από τη νέα δέσμευση. Ειδικότερα, τα αφρικανικά κράτη μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις επενδύσεις και την βοήθεια για την ανάπτυξη υποδομών, την δημιουργία θέσεων εργασίας και την πρόσβαση στις παγκόσμιες αγορές καθώς προσπαθούν να εκσυγχρονίσουν τις οικονομίες τους. Ορισμένοι περιφερειακοί διπλωμάτες έκαναν έκκληση ακόμη και για ένα φόρουμ για την Ερυθρά Θάλασσα -μια συλλογικότητα που θα μπορούσε να εργαστεί για να εξασφαλίσει τις πλωτές οδούς της περιοχής, να ρυθμίσει τη μετανάστευση, να επιτύχει επισιτιστική ασφάλεια, να καταπολεμήσει τον εξτρεμισμό και να διαχειριστεί τις συγκρούσεις και τις εκτοπίσεις.
Ωστόσο, αυτό το βέλτιστο σενάριο για την Ερυθρά Θάλασσα είναι απίθανο να πραγματοποιηθεί μέχρι να ωριμάσουν αρκετές διαδικασίες. Τα κράτη στο Κέρας της Αφρικής πρέπει να προωθήσουν τις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις και την περιφερειακή ολοκλήρωση, ώστε να μπορέσουν να διατυπώσουν κοινά συμφέροντα και να διαπραγματευθούν με τους εταίρους του Κόλπου σε πιο ισότιμη βάση.
Οι αντίπαλοι στη Μέση Ανατολή -κανένας από αυτούς που δεν είναι αρκετά ισχυρός για να επιτύχει κυριαρχία- πρέπει να επιλύσουν τελικά την αραβική κρίση στον Κόλπο, ή τουλάχιστον να την αποκλιμακώσουν. Και οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα πρέπει να αποφύγουν να συγκρουστούν για τις σημερινές εντάσεις και να επιτύχουν κάποιο είδος ισορροπίας στην περιοχή. Κανένα από αυτά τα ζητήματα δεν είναι εξασφαλισμένο. Χωρίς πρόοδο σε κάθε μέτωπο, η ολοένα και περισσότερο στρατιωτικοποιημένη και γεμάτη κόσμο περιοχή της Ερυθράς θάλασσας θα παραμείνει ένα επικίνδυνο πεδίο μάχης.
Ο ZACH VERTIN είναι επισκέπτης συνεργάτης στο Κέντρο Doha του Ινστιτούτου Brookings και ο συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο A Rope from the Sky: The Making and Unmaking of the World’s Newest State.
foreignaffairs